“İqtisadiyyatın əsasları”  fənn müəllimi N. Behdiyev   adına İsmayıllı şəhər 6 saylı tam orta məktəbin  müəllimi Manafov  Əsgər Əmirxan oğludur .

                                   IX Siniflər üçün dərs mövzuları.

                                  

  Bölmə- I   “ İqtisadiyyatın əsasları” fənninin  ümumi giriş mövzuları.

Mövzu 1.”İqtisadiyyatın əsasları” fənni nəyi öyrədir

Tədqiqat suallar:

l  1)”Oykononomiya” nə deməkdir və nə vaxt  bu anlayış  dilə gətirilib.

l   (Bu söz ilk dəfə yunan filosofu Aristotel(e.ə.384-322)  tərəfindən  işlədilmişdir)

   (2) “Oykos” və ” nomos “ sözlərinin  hərfi  mənasını   deyin ?                                                                                              

l  (ev təsərrüfatın; qanun,qayda).

   (3) “İqtisadiyyat (iqtisad) elmi ” əvvəllər və indi nə adlanır ?                                                                                  

l  (Əvvəllər-“Siyasi iqtisad “ indi-“İqtisadi nəzəriyyə.

 4) “İqtisadiyyat   hansə mənada başa düşülür(işlədilir) ?

     (3 mənada : 1)Cəmiyyətin iqtisadi özülü-bazisı mənasında. 2)Təsərrüfat sahəsinin, rayonların,ölkələrin ,bütün dünyanın iqtisadiyyatı mənasında .3)Bütövlükdə iqtisadiyyatı və onun ayrı-ayrı sahələrin öyrənən elm  və fənn mənasında.)

5.İqtisadi bazis nə deməkdir? 

( Cəmiyyətin həyatında mühüm rol oynayan maddi nemətlər istehsalının onların bölgüsünün  mübadiləsinin  və istehlakının birgə mənasında başa düşülür.)

6.İqtisadi elmin neçə sahəsi var və biz orta məktəblərdə  hansı sahəsini öyrənirik?

(   Nəzəri sahəsini və tətbiqi sahəsini. Biz orta məktəblərdə nəzəri sahəsini öyrənirik  )

2-ci movzu :İqtisadiyyatın məqsədi və ona nail olmaq vasitələri.
 Tədqiqat sualları:

1.İqtisadiyyatın məqsədi nədir?                       

(1.Bütün dövlətlərdə iqtisadiyyatın başlıca məqsədi öz ölkəsinin qüdrətini artırmaq,vətəndaşlarının maddi , mənəvi  və mədəni  təlabatını daha yaxşı ödəməkdir .İqtisadiyyatın başlıca məqsədinə nail olmaq üçün elmi- texniki  tərəqqinin son nailiyyətlərini istehsala tədbiq etməkdir.Əmək  məhsuldarlığına ən çox təsir edən amil  yeni texnika və texnologiya yaratmaq və istehsala tətbiq etməkdir.İstehsala tətbiq edilən  müasir texnika və maşınlara xidmət edə bilən yüksək ixtisaslı mütəxəssislər  hazırlanmalı və işə cəlb edilməlidir.İqtisadiyyat bütün sənaye ,kənd təsərrüfatı,nəqliyyat,rabitə,ticarət sahələrini əhatə etdiyi üçün  bunlarln hamısı əlaqəli şəkildə inkişaf etdirilməlidir. )

2.Maddi tələbatı dedikdə nə başa düşürük?

(Əhalinin artmaqda olan maddi təlabatını daha dolğun ödəmək üçün həm çox və müxtəlif, həm də  yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal etmək lazımdır.)

3.Mənəvi tələbatı dedikdə nə başa düşürük?

(Xalqın mənəvi tələbatının ödənilməsi heç də maddi tələbatdan az əhəmiyyəti yoxdur. İnsan bioloji və sosial varlıq olduğu üçün mənəvi tələbatın əsasında  iqtisadi fəaliyyət azadlığı durur. İnkişaf edən demokratik ölkələr üçün iqtisadi fəaliyyət,söz,mətbuat,dini azadlıqlar xarakterikdir.)

4.Mədəni tələbatı dedikdə nə başa düşürük?

(İqtisadiyyatın məqsədi  xalqın  mədəni səviyyəsini yüksəltmək,insanların savadını artırmaq ,bütün mədəniyyət ocaqlarının kifayət qədər olması nəzərdə tutulur.)

5.İqtisadiyyatın vəzifələrini sayın?

(Ölkənin siyasi və  iqtisadi təhlükəsizliyini qorumaq, ərazi bütövlüyünü təmin etmək iqtisadiyyatın ən mühüm vəzifələrindən biridir.)

6.Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin başqa dövlətlərdən çətin olmasının səbəbləri hansılardır?

(Azərbaycan əlverişli  təbii-coğrafi mövqeydə yerləşdiyi üçün müdafiyə qüdrətini artırmalı və ərazi bütövlüyünü təmin edilməsinə çox vəsait  ayırmalıdır.)

3-4-cü mövzü:İqtisadi  katiqoriyalar(anlayışlar) və iqtisadi qanunlar.
Tədqiqat sualları.

1.İqtisadi münasibətlər nəyə deyilir?

(Maddi nemətlər istehsalı prosesində insanlar arasında yaranan münasibətlərə  iqtisadi münasibətlər deyilir.)

2)İqtisadi  katiqoriyalar hansılardır?

(Mülkiyyət,istehsal,bölgü, əmtəə mübadiləsi, pul, dəyər, qiymət,mənfəət, renta,faiz,kapital, milli  məhsul, əmək haqqı, istehsalat qüvvələri.)

3)Məhsuldar qüvvələr nəyə deyilir?

    (İstehsal vasitələri və onları hərəkətə gətirən  iş qabiliyyəti olan insanlara cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri  deyilir.)

4)İqtisadi qanun nəyə deyilir?

(İqtisadi hadisə və proseslər arasında sabit, daim  təkrarlanan ,ən mühüm  və zəruri-nəticə əlaqələri ilə səciyyələnən iqtisadi  katiqoriyaya iqtisadi qanun deyilir .)

5) İqtisadi qanunlar nə vaxt yaranır?

    (İnsanların istehsal fəaliyyəti və iqtisadi münasibətlər zamanı yaranır.)

6)Təbiət qanunları ilə iqtisadi qanunların ümumi

və fərqli cəhətləri hansılardır?

 (İqtisadi qanunlar təbiət qanunları kimi obyektiv xarakter daşısa da,onun arasında fərqlər var:

A)Təbiət qanunları  insanların fəaliyyəti olmadan meydana gəlib təsir göstərir. İqtisadi qanunlar isə insanların istehsal fəaliyyəti,iqtisadi  münasibətləri zamanı yaranır.

B)Təbiət  qanunları daimi  və nisbətən uzunmüddətli qanunlardır. İqtisadi qanunlar isə təbiət qanunlarına  nisbətən uzunömürlü deyillər.Kim və hansı cəmiyyət iqtisadi qanun-ların mahiyyətini,onun tələblərini  öyrənərsə və həyatda onları normal fəaliyyət göstərməsinə şərait    yaradarsa      iqtisadiy-yatın   sürətli inkişafını  təmin  edə   bilər.)

5-cü mövzü:İqtisadi  tələbat.
Tədqiqat sualları.

1.Ehtiyac nədir?

(İnsanların ehtiyacları və tələbatları müxtəlif və mürəkkəbdir.

Bunlara həm qida,geyimə ,istiliyi və təhlükəsizliyə olan əsas iqtisadi ehtiyaclardır, həm də   hər cür şəxsi ehtiyaclar aiddir.)

2.Tələbatın formaları.

(Normal tələbat, zəruri  tələbat , qeyri-normal tələbat formaları vardır.)

3.Tədiyyə qabliyyətli tələb nəyə deyilir?

( Tələb –bazarda təcəssüm olunan  və tələbatların  ifadə formasıdır.Tələb  tədiyyə qabiliyyərli tələbatdır.Tələb həmişə tələbatı məhdudlaşdırır.)

4. Normal tələbat, zəruri  tələbat , qeyri-normal anlayışları biri- birindən fərqləndirin.

( Normal yaşayıb işləməsi üçün lazım olan zəruri istehlak şeylərinə , maddi və intelektual vasitələrə olan tələbat normal tələbatdır. Yemək, geymək,mənzil birinci zəruri tələbatdır. Modabazliğa, həddindən çox yeyib- içməyə olan tələbat qeyri-normal tələbatdır.)

5.Tələbatın artması iqtisadi qanunu haqqında danışın.

(Tələbatın artması  obyektiv  qanundur.İctimai tələbatın inkişaf istiqamətini kəmiyyət və keyfiyyətcə özündə əks etdirir. Kəmiy-yətin inkişafı ilə əlaqədar tələbat artır.Tələbat istehsaldan daha sürətlə artır.) 

6-7-cü mövzü:Makroiqtisadiyyat və mikroiqtisadiyyat.
Tədqiqat sualları.

1.Çoxsahəli iqtisadiyyat nə deməkdir?

(Bütün ölkədə bu və digər dərəcədə sənaye ,kənd təsərrüfatı ,nəqliyyat, tikinti və sairə sahələr inkişaf etdirilir.)

2. Çoxsahəli iqtisadiyyatın yaranmasının səbəbləri nədir?

(Hər bir dövlət  bütövlükdə xarici bazardan  asılı olmasın.)

3.Makroiqtisadiyyat nədir?

(Milli iqtisadiyyatın cəmiyyət səviyyəsində götürülməsi makroiqtisadiyyatdır.İqtisadi artım və məşğulluq , imkanlar  və iqtisadi mexanizmdə ziddiyyyətlər olması, dövlətin iqtisadi vəzifələri iqtisadi siyasəti, bütövlükdə təssərüfatı cəmiyyət miqyasında öyrənən elm bölməsinə makroiqtisadiyyat deyilir.)

4. Mikroiqtisadiyyat nədir?

(İstehsalın müəssisə səviyyəsində təşkil və idarə edilməsinə mikroiqtisadiyyat deyilir.)

5. Mikroiqtisadiyyatla  makroiqtisadiyyatın qarşılıqlı  əlaqəsi  nədədir?

(Ayrı-ayrı bazarlarda tələb və təklifi mikroiqtisadiyyat öyrədirsə, bütövlükdə , cəmiyyət miqyasında, milli bazarda tələbatı və təklifi makroiqtisadiyyat öyrədir.Mikro və makro-iqtisadiyyat arasında sədd yoxdur.İnsan fəaliyyətinin hər iki sahəsi, iqtisadiyyat elminin hər iki hissəsi sıx şəkildə bir- birilə əlaqədardır.)

8-9-cu mövzü:İqtisadi fikir  tarixinin qısa icmalı.
Tədqiqat sualları.

1.İqtisadi fikir  və təlimimlər tarixinin öyrənilməsi

vacibdirmi ?

(  Bəli, birinci mövzuda göstərildiyi kimi” İqtisadiyyatın əsasları” fənni bu sahədəki  iqtisadi münasibətləri öyrənən  elmdir.    Iqtisadi   elminin öyrənilməsində onun tarixinə nəzər salmağın əhəmiyyəti vardır. Məsələn Şərqin dahi mütəfəkkiri   İbn   Sinanın   çoxcildli  ” Təbiətin qanunu” əsəri Avropa  dövlətlərində uzun illər dərslik kimi istifadə  olunmuşdur. Qədim yunan filosofu Aristotel iqtisadi fikirləri məhşur  iqtisadçıların yeniləşdirilməsində az rol oynamamışdır. Aristotelin fikirincə iqtisadiyyat quldarlıq  təsərrüfatının qanunların öyrənmək,  siyasət isə dövlət quruluşu ilə  məşğul olmalıdır.

2.Merkantilistlərin ,fiziokratların xidmətləri və nöqsanları hansılardır?

 (“Merkantilizm”-sözü italyanca tacir  sözündən əmələ gəlmişdir. Onların fikincə xarici olkələrə daha çox mal satmaq və oradan az mal almaqla xəzinəni  doldurmaq dövlətin əsas vəzifəsi olmalıdır. Onlar sərvətin mənbəyini istehsalda deyil, tədavüldə görürdülər.

Fiziokratiya sözü –iki yunan sözündən “fizis” təbiət və “kratos” –hakim-iyyət sözlərinin birləşməsindən  əmələ gəlmişdir. Mənası “təbiətin  hakimiyyəti” deməkdir.Fiziokratlar(  nümayəndəsi  və yaradıcısı Fransua Kene) sərvətin mənbəyini tədavüldən isthsala keçirdilər. Bunların səhfi isə istehsal deyəndə yalnız kənd təsərrüfatı nəzərdə tutulurdu və başqa sahələr nəzərə alınmamışdır.

3.İngilis klassik iqtisadçılarının iqtisad elminin  inkişafdakı xidməti nədədir?

(İngilis klassik iqtisadçılarının iqtisad elminin  inkişafdakı xidməti böyük   olmuşdur. XVII- XVIII əsrlərdə və sonrakı dövrlərdə İnkiltərədə iqtisadiyyatın  bütün sahələrində yüksək sürətlə irəliləyirdi İngilis klassik iqtisadçıları içərisində elmə ən çox xidmət  göstərən və iqtisad elmini bir sistem şəkilində yaradan , dünyada məşhurlaşdıran  Uilyam Petti(1623-1687),Adam Smit(1723-1790) və David Rikardo(1772-1823) olmuşdur.

İngilis klassik iqtisadçıları sübut etdilər ki,sərvətin dəyərinin əsası əməkdir. Onlar əmək-dəyər nəzəriyyəsini yaratmaqla iqtisad elminin  inkişafına böyük xidmət göstərmişlər.

4.Marksist iqtisadi nəzəriyyənin müsbət və mənfi cəhətləri  hansılardır?

(K.Marks və F.Engels iqtisad elminin bütün nəzəri məsələlərində  sinifli və  partiyalı  baxımından yanaşmış, azad sahibkarlığın kommunizmlə  əvəz  olunmasının  nəzəri   istiqamətlərindən  işləyib  hazırlamışlar. Onların  xidmətləri  əmək- dəyər nəzəriyyəsini qəbul etmişlər,bu elmdə varisliyə sadiq qalmaları idi.

  5.Azərbaycan mütəfəkkirlərinin iqtisadi fikirlərdən  misallar gətirin.

(“Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında və “Oğuznamələrdə” keçmiş  dövrün  iqtisadi  və sosial şəraiti haqqında geniş məlumat  verilir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında müxtəlif iqtisadi anlayışlar haqqında, əmtəə , pul, mübadilə , ticar sosial və digər elmlərə dair  zəngin fikirlərlə  mövcuddur.

Nizami Gəncəvinin” Xəmsə”  əsərlərində maddi və mənəvi sərvətlərin yaranmasında əməyin böyük rolunu  bildirmişdir.

Nizami Gəncəvi dəbdəbəli həyat sürənləri ,sərvətə qızıla alüdə olanları tənqid etmişdir.

Azərbaycanda ictimai-nəzəri fikrin inkişafında böyük xidmət  göstərən-lərdən biri də Nəsrəddin Tusidir. Nəsrəddin Tusi “ Əxlaqi Nasiri” əsərində göstərir ki, insan öz tələbatını ödəmək  üçün  əməylə və istehsal fəaliyyətlə məşğul olmalıdır.Məhsusun istehsalı üzrə ixtisaslaşması vacibdir.

XIX-XX əsrlərdə də Azərbaycanda peşəkar iqtisadçı şəxsiyyətlər olmuşdur.M.F.Axundov,H.Zərdabi, N.Vəzirov,Z.Marağayi  M.Ə. Ələkbərzadə,C. Məmmədquluzadə,Ü. Hacıbəyov, Ə.Haqverdiyev, M. Ə. Rəsulzadə.F Xoyski xalqımızın  o dövürdə  mütəfəkkirlər  sıralarına  adların çəkmək olar.

M.F.Axundov əməyi sərvətin  mənbəyi heysab edirdi.

H.Zərdabi”Əkinci”nin səhifələrində  həyatda əməyin əhəmiyyəti vərolu haqqında çox yazırdı.

N.Vəzirovun xalqı tərəqqiyə çağırmaq haqqında qiymətli fikriləri  vardır.

Z.Marağayi “Səyahətnamə” əsərində  əhalini tərəqqiyə və sivilizasiyaya çağırırdı.)

10-cu mövzu: I-ci bölmədə keçirilən mövzuların

                         təkrarı.

Tədqiqat sualları.

                    İqtisadçı qrupu

1)”Oykononomiya” nə deməkdir və nə vaxt  bu anlayış  dilə gətirilib.

2.İqtisadi elmin neçə sahəsi var və biz orta məktəblərdə  hansı sahəsini öyrənirik?

3.İqtisadiyyatın vəzifələrini sayın?

4.Məhsuldar qüvvələr nəyə deyilir?

5.Tədiyyə qabliyyətli tələb nəyə deyilir?

 6.Merkantilistlərin ,fiziokratların xidmətləri və nöqsanları hansılardır?

                              Fermer qrupu

1. “Oykos” və ” nomos “ sözlərinin  hərfi  mənasını   deyin ?

2. İqtisadiyyatın məqsədi nədir?

3.Azərbaycanın milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin başqa dövlətlərdən çətin olmasının səbəbləri hansılardır?

4. İqtisadi qanun nəyə deyilir?

 5. Normal tələbat, zəruri  tələbat , qeyri-normal anlayışları biri- birindən fərqləndirin.

 6.Mikroiqtisadiyyat nədir?

7.Azərbaycan mütəfəkkirlərinin iqtisadi fikirlərdən  misallar gətirin.

                            Sahibkar   qrupu                        

  1.“İqtisadiyyat (iqtisad) elmi ” əvvəllər və indi nə adlanır ?

2. Maddi tələbatı dedikdə nə başa düşürük?

 3.İqtisadi qanunlar nə vaxt yaranır?

 4.Təbiət qanunları ilə iqtisadi qanunların ümumi

və fərqli cəhətləri hansılardır?

 5.Tələbatın artması iqtisadi qanunu haqqında danışın.

 6. Mikroiqtisadiyyatla  makroiqtisadiyyatın qarşılıqlı  əlaqəsi  nədədir?

                          Bankir  qrupu

1.“İqtisadiyyat  ” hansı mənada işlədilir

2.Mənəvi tələbatı dedikdə nə başa düşürük? ?

3.İqtisadi münasibətlər nəyə deyilir?                                                    4. Ehtiyac nədir?

5.Çoxsahəli iqtisadiyyat nə deməkdir?

6. İqtisadi fikir  və təlimimlər tarixinin öyrənilməsi  vacibdirmi ?

                        İstehlakçı qrupu

 1.İqtisadi bazis nə deməkdir?

 2.Mədəni tələbatı dedikdə nə başa düşürük?

3.İqtisadi  katiqoriyalar hansılardır?

4. Tələbatın formaları hansılardır?

5.Çoxsahəli iqtisadiyyatın yaranmasının səbəbləri nədir?

6.Makroiqtisadiyyat nədir?

7. Marksist iqtisadi nəzəriyyənin müsbət və mənfi cəhətləri  hansılardır?

Bölmə- II    İqtisadi sistem.

1-ci mövzu: İqtisadi sistemin mahiyyəti və növləri.
Tədqiqat sualları:

1.İqtisadi sistem nədir?

---Cəmiyyətdə hakim iqtisadi münasibətlər və təşkilat formaları əsasında təşəkkül tapmış iqtisadi proseslərin məcmusuna iqtisadi sistem deyilir.

2. İqtisadi sistemlərin formaları hansılardır?

 1)-bazar iqtisadi sistem,  2)inzibati-amirlik iqtisadi sistem, 3)qarışıq iqtisadi sistem,  4) ənənəvi iqtisadi sistem

3.Bazar iqtisadiyyatı sisteminin iki mərhələsi onların ümumi

və fərqli cəhətləri hansılardır?

   ---Bazar iqtisadiyyatı sisteminin iki mərhələsi /tipi\ var.  XVII əsrdən XX əsrin əvvəlinə qədər  azad rəqabət.İkinci mərhələ /tipi\ müasir  bazar iqtisadiyyatdır. Burada fərqli cəhət azad rəqabət iqtisadi sistemdə investisiya ehtiyatları xususi mülkiyyət-çilərin sərəncamında  olmuş, azad rəqabət əsasında mikroiqtisadi fəaliyyət bazar mexanizmi vasitəsilə tənzimlənmişdir. Müasir  bazar iqtisadi sistem əvvəlkinə nisbətən /çevik\  elastikdir.MBİ sistemdə daxili və xarici şərait dəyişirdikcə bazar   iqtisadiyyati təkmiləşir,elmi-texniki tərəqqi geniş miqyas alır,istehsal,sosial və bazar infostrukturları inkişaf edir,dövlət milli iqtisadiyyatın inkişafına daha fəal təsir göstərir. Bu müsbət cəhətlələ bəbabər mənfi cəhətlərdə özünü göstərir.Gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bəbabərlik,məqğulluq və sabit qiymət təminatın  olmamasıdır.

4. Bazar iqtisadi sistemi ilə inzibati-amirlik sistemini müqaisə edin və hansının nisbətən üstün olmasını  göstərin.

---İnzibati-amirlik sistemi keçmiş SSRİ-də, Şərqi Avropa ölkələrdə olmuşdur.İndi kommunist partiyası ÇXR-də ,Kubada,Şimalı Koreyada fəaliyyər göstərir. İnzibati-amirlik sistemidə insanların mülkiyyət hüquqları əllərindən alınır, təkrar istehsal fazaları arasındakı əlaqə pozulur. İnzibati-amirlik sistemidə ağılı işlətmək və ondan istifadə etmək üçün şərait yaratmır.

5. Qarışıq və  ənənəvi  iqtisadi sistemin  səciyyəvi cəhətlərin söyləyin.

---Bu sistem ilk növbədə bazar və inzibati sistemlərin qarışığı kimi, yəni bu sistem sırf xalis formada fəaliyyət göstərir.Dünyada bir çox ölkələr , o cümlədən bizim  ölkəmizdə keçid dövründə qarışıq iqtisadi sistem mövcuddur.Resursların bölgüsü qarışıq iqtisadi sistemdə müxtəlif şəkildə, yəni  inzibatcılıq sistemindəki kimi  dövlətin mərkəzi plan orqanları , bazar sistemində isə  xüsusi sahibkarlıq həyata keçirir.

Ənənəvi  iqtisadi sistemin dedikdə, milli adət və ənənələrə əsasla-naraq iqtisadiyyatın inkişaf etdilməsi başa düşülür. İqtisadiyyat vərəsəlik prinsipinə tabe edilir. Resurslar və gəlirlər bölgüsü adət və  ənənələr qaydasında aparılır. Bu, indi Afrikanın bəzi ölkələ-rində mövcuddur.

2-3-cü mövzu: İqtisadi sistem və mülkiyyət.
Tədqiqat sualları:

1.İbtidai icma cəmiyyətini səciyyələndirin.

---Əmək alətlərinin təkminləşməsi onunla nəticələndi ki, ibtidai insan öz zəruri tələbatından artıq məhsul əldə edə bildi.Məhz bu artıq məhsuli tayfanın ağsaqqalları məninsəməyə başladəlar. Bu, xususi mülkiyyətin yaranmasının başlanğıcı idi. Əmək alətlərinin təkminləşməsi həmdə öz növbəsində iqtisadiyyatın daha da inkişafına təkan vermiş, cəmiyyətin inkişafını sürətləndirmişdir. Bütün bunlar feodalizm quruluşun yaranmasına səbəb olmuşdur.

2.Feodalizm cəmiyyətinin  əsas cəhətlərini şərh edin.

---Feodalizmdə xususi mülkiyyət  yeni mahiyyət və xarakter kəsb edir. Əvvəlki dövrə nisbətən feodalizmin  başlıca üstünlük istehsalçı olan kəndli özünəməxsus torpaq sahələrində işlədiyi zaman öz  əməyinin nəticəsi ilə maddi cəhətdən maraqlı olur.Bu iqtisadiyyatın  inkişafına təkan   verən amildi.

3.Azad sahibkarlığın /kapitalizmin\ meydana  gəlməsinin ilkin şərhləri hansılardır?

---Feodalizm sisteminin qaydaları müəyyən dövrdən sonra iqtisa-diyyatın inkişafına mane olmağa başladı və bu zaman insanlar istehsalın  yeni  formalarını təşkil etməyə  başladılar. Bu vaxtdan yeni sistemin yaranması və inkişafı üçün  iqtisadi əsas dayaranır. Feodalizm şəraitində tədricən muzlu əmək tətbiq edən müəssisə-lər  meydana gəlir.Bu artıq bazar iqtisadi münasibətlərinin formalaşmasının başlanğıcə olmuşdur.

4.Əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinin üç mərhələsi bir-birindən fərqləndirin?

---Əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinin əsas tarixi  üç mərhələsi bunlardır: 1-sadə əmək kooperasiyası,2-əmək bölgüsü,3-manu-faktura və iri  maşınlı sənayə. Bir çox şəxsin eyni bir istehsal prosesində və ya müxtəlif, lakin bir-biri ilə əlaqədar istetsal  proseslərində  birgə işləmə formalarına əmək kooperasiyası deyilir.İlk sahibkar müəssisəsi sadə sahibkar əmək kooperasiyası şəklində əmələ gəlmişdir. İstehsal inkişaf etdikcə əməyin təşkili forması da təkminləşdi. Sadə sahibkar  kooperasiyasını manu-faktura əvəz etdi. Manufaktura  sahibkar  fabrikinə,iri maşınlı sənayeyə keçmək üçün şərait yaradır. İri maşınlı sənayeyə isthsal sahibkarlığın ictimai əmək məhsuldarlığını yüksəldən üçüncü pillədir. Manufakturadan iri maşınlı sənayeyə keçid  hər şeydən əvvəl manufaktura fəhləsinin sənətkar alətlərinin iş maşını ilə əvəz olunması yolu ilə baş vermişdir. İri maşınlı istehsala keçid  sahibkarlıq iqtisadiyyatının inqilabi texniki əsasını qoydu.

5.Mülkiyyətin bir iqtisadi anlayış/katiqoriya\ kimi mahiyyəti nədən ibarətdir?

---İstehsal vasitələri,sərvət üzərində mülkiyyət tipləri, formaları, bunlarla bağlı münasibətlər iqtisadi sistemin  mahiyyətini müəyyən edən amildir. Mülkiyyət bir iqtisadi anlayış kimi aşağıdakı tərifi vermək olar. Mülkiyyət mövcud iqtisadi sistemdə ən başlıca, ən dərin mahiyyərli anlayışdır. Mülkiyyət bilavasitə maddi nemətlərin, sərvətlərin mənimsənilməsini ifadə edir.

6.Mülkiyyətin obyektləri və subyektlərini göstərin.

--- Maddi zəmində mülkiyyətin obyektləri-əmək,istehsal və istehlak vasitələridir/torpaq,zavod, fabrik,material,xammal, mal-qara,bina,avadanlıq və s.\  Qeyri-maddi  mülkiyyət  aiddir- iş qüvvəsi  üzərində mülkiyyt, intelektual mülkiyyət.

Mülkiyyətin subyektini isə şəxslər,kollektiv sosial qrup, icma, müxtəlif cəmiyyətlər, təşkilatlar, dövlət və s. təşkil edir.

7.İnsan həyatını əsasını nə təşkil edir?

--Maddi  nemətlərin istehsalı- insan həyatını əsasıdır.

4-5-cü mövzu: Mülkiyyətin tarixi və müasir formaları.
Tədqiqat sualları:

1.Xırda əmtəə istehsalı ilə əlaqədar mülkiyyət forması nədir?

---Bu mülkiyyət formasında muzdlu əməkdən istifadə edilmir. Bu mülkiyyət formasına aid olan təsərrüfat subyektləri  fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərirlər.

2.Xüsusi mülkiyyət forması nədir?

---Bu mülkiyyət formasının  əsas cəhəti ondan ibarətdir ki, fərdi sahibkarlar əsaslı vəsaiti sərf etməklə  kiçik,orta,iri tipli müəssisə təşkil edir. Əldə edilən gəlir sahibkara məxsusdur.

3.Dövlət mülkiyyəti  forması nədir?

---Burada söhbət keçmiş Sovetlər birliyində ümumxalq mülkiy-yəti altında iflasa uğramış dövlət mülkiyyətindən getmir,baza iqtisadiyyatı şəraitində formalaşan dövlət mülkiyyyətindən gedir.

Dövlət mülkiyyətinə aid  müəssisələri hüquqi şəxslərdir.Gəlir dövlət büdcəsinə daxil olur.

4.Kooperativ mülkiyyət forması nədir?

---Kooperativlər könüllü birləşmiş üzvlərin material və pul vasitələri hesabına təşkil olunur. Onlar  hüquqi şəxslərdir,öz nizamnamələri əsasında fəaliyyət göstərir.

5.Səhmdar cəmiyyətinin mülkiyyət forması izah edin?

---Bu mulkiyyətə səhmlər yoluilə təşkil olunmuş müəssisələr-dir.Səhmlər satılması həm açıq, həm  də  qapalı aparıla bilər. Səhmlərin hamıya satılırsa bu açıq, yalnız onları yaradanla satilitsa  qapalı qayda kimi qiymətləndirilir.

6.Bələdiyyə mülkiyyət forması izah edin?

---Burada mülkiyyətin obyektləri çəhərin,rayonun,kəndin bələdiyyə  idarəciliyi tabeliyində olur. Bələdiyyə mülkiyyəti hüquqi şəxsdir.

7.Şəxsi(fərdi) mülkiyyət formasını səciyyələndirin?

---Şəxsi yaşayış evləri, ev əşyaları və əmlaklar,adamların pul vəsaitləri və qiymətli kağızlar bu mülkiyyət formasına aiddir.

6-cı mövzu: Maddi və qeyri-maddi istehsal.
Tədqiqat sualları.

1.İstehsal nədir?

---İstehsal maddi və mənəvi nemətlərin yaradılması prosesidir.

2. Maddi  nemətlər  sahəsinin həlledici sahə olmasını sübut  edin.

---İnsanların şəxsi, yaxud ictimai  maddi və mənəvi tələbatını ödəmək məqsədilə  maddi nemətlər istehsalında iştirak edən sahələrə maddi istehsal sahəsi deyilir.

3. Maddi  nemətlər  sahəsinə hansı istehsal sahələri daxildir?

---Sənəye, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı, tikinti, yük nəqliy-yatı, istehsalda xidmət edən rabitə, ticarət fəaliyyətinin müəyyən  hissəsi, iaşə, şəxsi köməkçi təsərrüfat maddi nemətlər sahəsinə aiddir.

4 .Qeyri-maddi istehsal sahəsinə hansı  sahələri daxildir?

---Bütün təhsil sahələri, səhiyyə, bədən tərbiyəsi,elmi müəssisələr, təminat xidməti,əhaliyəməiçət xidməti, mənzil-kommunal xidmə-ti idarələri, sərnişin nəqliyatı, mədəniyyət incəsənət,qeyri-istehsal xidmətləri göstərən rabitə,ticarət və ictmai iaşə,kredit və sığorta, dövlət idarə orqanları vəasayişin qorunmasınə təmin edənorqanlar daxildir.

5. Maddi və qeyri-maddi istehsal sahəsinin qarışıqlı əlaqələrini şərh edin.

--- Maddi  istehsal sahəsinin inkişafı  ilk növbədə iqtisadiyyatən inkişafı deməkdir.Bu təhsilin, elmin, bütün qeyri-maddi istehsal sahəsininə maliyyə vəsaitin ayrılmasına imkan verir. Şagirdlər, tələbələr elmin əsaslarını öyrənir və ixtisaslı mütəxəsis olurlar. Mütəxəsislər elmdə, texnikada yeni kəşflər,ixriralar edir. İstehsal prosesinin mexanikləşdirilir,istehsalın idarə edilməsi təkminləş-dirilməsi nəticəsində  daha çox maddi  nemətlər istehsal etməyə imkan verir.

6. Qeyri-maddi istehsal sahəsinin inkişafının maddi  istehsal  sahəsinin inkişafındaki  rolunu izah edin.

---Maddi və qeyri-maddi istehsal sahələri qarışıqlı əlaqə  və vəhdətdədir.Bunların arasındakı nisbət sabit deyil, elastikdir, millətin iqtisadiyyatı inkişaf etdikcə qeyri-maddi istehsal sahəsi-nin normal  inkişafına təminat yaradır.

7-ci mövzu: Maddi  nemətlər istehsalı-cəmiyyətin iqtisadi sisteminin təməli kimi  .
Tədqiqat sualları:

1. Maddi  nemətlər istehsalınin insan cəmiyyətinin əsası olmasını şərh edin.

---İnsan cəmiyyətinin yaranması və inkişafı öz zəruri tələbatla-rını ödəməyə çalışmasından başlamışdır.

2. Maddi  nemətlər istehsalı hansı zərurətdən doğmuşdur?

---Cəmiyyətdə insanların  hansı sahədə fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq  onların  hamısının ümumi bir  məqsədi varbır. Bu, onların maddi nemətlərə olan  tələbatın ödənilməsidir. İnsan-ların zəruri tələbatları ödənilməzsə,insan mövcud ola bilməz.  Maddi  nemətlərə malik olmaq üçün insanlar onları istehsal etməlidir. Maddi  nemətlər istehsalı--- insan həyatının əsasıdır.

3.Əmək prosesi nə deməkdir?

---İstehsal prosesi tarix boyu inkişaf yolu keçmişdir. Onun əsası təbiətlə insan arasında maddələr mübadiləsidir.  Bu prosesdə isan cəmiyyətinin əsası olan maddi nemətlər istehsalı baş verir. Bu. əmək prosesidir.

4. Maddi  nemətlər istehsalının baş verməsi üçün hansı əlamətlər mövcud olmuşdur?

--- Maddi  nemətlər istehsalının baş verməsi üçün  torpaq, əmək, istehsal vasitələri(kapital), sahibkarlıq qabiliyyəti (insan təşəb-büskarlığı, idarəetmə istedadı )olması müəyyənləşdirilibdir.

5.Əmək prosesində insanın yeri və rolunu izah edin.

---Əmək yalnız insana məxsusdur.İnsanlar  təbiətə təsir edərək onu dəyişidirməklə yanaşı, öz təbiətinidə dəyişdirirlər. Əmək prosesində əmək qabiliyyətləri inkişaf etdirir, öz biliyini zənginləşdirirlər.

6.İstehsal vasitələri nədir və onun tərkib hissələri şərh edin.

---Əmək vasitələri və əmək predmetləri birlikdə istehsal vasitə-ləri təşkil edir.Əmək vasitələri yalnız əmək alətləri deyil ,həm də istehsal binaları ,yollar, kanallar və s. daxildir. Torpaq ,əmək aləti deyil. Lakin əməyin ən  ümumi şərtidir.

7. İstehsal qüvvələrinin tərifini verin.

---İstehsal vasitələri iləinsan birlikdə istehsal qüvvələrini (məh-suldar qüvvələri) təşkil edir.

8. Maddi nemətlər öz təyinatına görə iki qrupa bölünür.Onu izah edin.

 ---Maddi nemətlər iki qrupa: şəxsi istehlak şeyləri (ərzaq,paltar, mənzil və başqaları)və istehsal vasitələrinə(əmək alətləri, xam-mal, köməkçi materiallar və  başqaları) bölünür.

9.İqtisadi münasibətlər nədir?

---Maddi istehsal,bölgü, mübadilə və istehlak prosesində insanlar arasında olanların öz şüurundan və iradəsindən asılı olmayaraq yaranan  əlaqə və münasibətlərə iqtisadi münasibətlər deyilir

10. İstehsal qüvvələri ilə iqtisadi münasibətlər arasında diolektik ziddiyyər və cəmiyyətin inkişafında onun rolu barədə danışın.

--- Bu ziddiyyətin kökü istehsal qüvvələrini iqtisadi münasibətlər  nisbətən daha fəal inkişaf etməsidir. İqtisadi münasibətlər  də inkişaf edir. Lakinonun inkişafı istehsal qüvvələrinin inkişafından geri qala bilər .İnsan daha çox maddi nemətlər istehsal etmək xatirinə həmişə istehsal qüvvələrini təkminləşdirir,  bu prosesdə insan özü də inkişaf edir,biliyi, istehsal təcrübəsi artır. Deməli, istehsal qüvvələri hər vaxt inkişafdadır.Deyildiyi  kimi, iqtisadi münasibətlər istehsal qüvvələrinin inkişaf sviyyəsinə uyğunlaşmağa  meyli nəzərə alınsa da ondan geri qalır.

8-9-cu mövzu: Maddi nemətlər istehsalı sahələri.
Tədqiqat sualları:

1.Hansı sahələrə maddi nemətlər istehsalı sahələri deyilir? Onları sadalayın.

---Müxtəlif məhsullar,nemətlər yaradılan sahələrə maddi nemətlər istehsalı sahələri deyilir.Buraya əsasən sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti,nəqliyyat,rabitə daxildir.

2.Nə üçün maddi nemətlər istehsalı sahələri insan fəaliyyətinin əsas sahələri adlanır?Bunu əsaslandırın.

--- İnsan fəaliyyətinin əsas sahələri maddi nemətlər istehsalı sahələri adlanır ona görə ki,həm cəmiyyətin mövcud olması, həm də iş qabilıyyətlə əhalinin əksəriyyəti bu sahədə çalışır və yalnız bunun sayəsində  müxtəlif məhsullar  meydana gəlir.

3.Sənəyenin inkişaf  mərhələlərini və onun maddi nemətlər istehsalı sahəsində aparıcı rolu malik olmasını şərh edin.

---İstehsal qüvvələri inkişaf etdikcə əmək bölgüsü daha da dərinləşir və bununla əlaqədar olaraq maddi nemətlər istehsalı sahəsində sənayedə də inkişaf edir.XVIII əsrin sonunda  yüngül və yeyinti sənayesi  üstünlük  təşkil edirdisə,XX əsrin ortalarında ağır sənayeini inkişafı sürətlənir və ön sıraya keçir. Elmi –texniki inqilab nəticəsində da başqa sahələr, o cümlədən enerqetika, metolurqiya, kimya ,neft kimyası yaranmağa vəsurətləinkişaf etməyə başladı.Radiotexnika,elektrotexnika və dəqiq cihaz-qayırma elmi –texniki inqilabə sürətləndirən sahələr yaratdı. Sənayenin köməyi vəiştiraki olmadan maddi nemətlər istehsalı-nın digər sahələri  inkişaf edə bilməz.

4.Kənd təsərrüfatı maddi nemətlər istehsalı sahəsində yeri və rolu, onun xususiyyətiləri və quruluşunu izah edin.

---Kənd təsərrüfatı sənayeni xammalla, əhalini isə ərzaqla təmin edir. Kənd təsərrüfatı öz daxilində əkinçilik, heyvandarlıq, bitkiçilik və s. sahələrə bölünür.

5.Tikinti, nəqliyyat və rabitənin bir hissəsinin maddi nemətlər istehsalı sahəsinə aid olmasını sübut edin.

---Əgər tikinti (zavod, fabrika) maddi nemətlər istehsalı sahəsinə  aiddir.Nəqliyyatda yük daşıyan qatarlar,yük daşıyan maşınlar , yük daşıyan gəmilər, yük daşıyan təyyarələri maddi nemətlər istehsalı sahəsinə  aiddir.İşküzar rabitə əlaqələrin yarandıqda da maddi nemətlər istehsalı sahəsinə inkişafina təsir göstərir.

 6.Elmin istehsal qüvvələrinı çevrilməsini, onun maddi nemətlər istehsalında rolunu ,məhsul istehsaının çoxalmasında  əhəmiy-yətinin artmasını şərh edin.

---Elmin inkişafı nəticəsində yeni əmik predmetləri yaranır. Məsələn, süni və sintetik materiallar istehsalı əlvan metalların əvəz edilməsinə gəririb cixardır.Bu əmək ptedmetləri təbii materiallardan bir neçə dəfə ucuzdur və nəticə olaraq az xərcələ daha çox maddi nemətlər istehsal etməyə imkan verir. Təkcə elmin inkişafı maddi nemətlər istehsal deyil, həmdə istehsal sahələrin xidmət və idarə edilməsində böyük rol oynayır(hey-sablama maşınları,kompyuterlər).

 10-11-ci mövzu:Aqrar münasibətlər.
Tədqiqat sualları:

1. Aqrar münasibətlər nədir?

---Maddi nemətlər istehsalı prosesində torpaqla əlaqədar olaraq yaranan bu iqtisadi münasibətlərin məcmusu aqrar münasibərlər adlanır.

2.Kənd təsərrüfatı istehsalnın xüsusiyyətlərini və onun mexanik-ləşdirilməsinin cətinliklərini şərh edin.

--- Kənd təsərrüfatı mürəkkəb iqtisadi,təbii və bioloji bir sistem-dir. Təkrar istehsal torpaqdan,əməkdən,bitki və heyvanat aləmin-dən istifadədəyə əsaslanır.Ona görədə kənd təsərrüfatı idarə olun-masinda iqtisadi,təbii və bioloji qanunlardan əlaqəli şəkildə  istifa-də  edilməlidir. Kənd təsərrüfatı isrehsal prosesini mexanikləşdir-mək cətin  olduğundan demək olar ki,bütün ölkələr geri qalır. Məsələn,taxılyığan kombayndan 30 -40 gün, toxumsəpən maşın-dan 5-10 gün istifadə olunur ki,buda istehsal alətləri nisbətən qısa müddət ərzində istifadə olunur.

3.Feodalizimdə rentanın və onun inkişaf formalarını izah edin. Torpaq rentasının bir formadan digər formaya çevrilməsinin səbəbi nədir?

--- ”Renta”alman sözü olub torpaqdan istifadəyə gökə  torpaq mülkiyyətçisinə  haqq vermək deməkdir. Torpaq rentasının tarixi feodalizmdən başlayır. Həm işləyib ödəmə və yaxud biyar rentası, həm məhsul və yaxud töycü rentası, həm də pul rentası feodal torpaq rentasının formalarıdır. Biyarı rentasında həftənin 3-4 gün feodal üçün işləyir.   Feodallar görürlər ki,təhkimli kəndli  öz pay torpağında həvəsə işləyir halda ,feodalın malika-nəsində maraqsız işləyir. Feodallar təhkimli kəndlinin  pay torpağını müəyyən qədər artırmalı olur və əvəzində müəyyən qədər məhsul alacaq. Bu da biyarı  məhsul rentası əvəz edir. 

4.Feodal torpaq rentasının inkişaf edərək kapitalist torpaq rentasına çevrilməsini şərh edin.

---Feodalizmin inkişafın son mərhələsində,Şəmtəə-pul(bazar) münasibətlərinin inkişaşı ilə əlaqədər olaraq məhsul rentası pul rentası iləəvəz ilunur,Şbaşqa sözlə, məhsulun  əvəzinə pul alınır.Məhz bunun əsasında feodal torpaq rentası  kapitalist torpaq rentasına çevrilir.

12-ci mövzu:İstehsal amilləri.
Tədqiqat sualları:

1.İstehsal prosesinin baş verməsini təmin edən amillər hansılardır?

-- İstehsal prosesinin baş verməsini təmin edən amillər bunlardır: a)əmək-(iş qüvvəsi),b)təbii resurslar, c)istehsal vasitələri (kapital), d) sahibkarlıq fəaliyyəti və idarəetmə qabiliyyəti(istedadı).

2. İstehsal prosesinin baş verməsində şəxsi amilin mühüm rolu oynamağınə şərh edin?

--- İş qüvvəsi istehsalın şəxsi  amilidir. İş qüvvəsi insanın fiziki və əqli qabiliyyətlətinin məcmusudur. Şəxsi amil istehsal prosesinin aparıcı qüvvəsi olduğu uçun mühüm rolu oynayır.

3.Müasir dövrdə istehsalın inkişafında insanın rolu daha da artmışdır.Bunun səbəblərini izah edin.

---Cəmiyyətin inkişafının bütün mərhələlərində istehsalın  inkişafında insanın rolu böyük olmuşdur.Elmi-texniki inqilab insanın istehsalda təşkilatçı və tənzimləyici rolu artırır. Müasir dövrdə istehsalın inkişafı ilə bərabər, təbii sərvətlərin azalmasına və ekoloji böhrana səbəb olur.Buna görədə insanlar məhdud ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə etməlidir.

4.Torpoğın ən ümumi istehsal vasitəsi olmasını sübut edin və onun digər istehsal vasitələrindən üstünlüklərini şərh edin.

---Torpaq vasitəsilə bitki və heyvan yetişdirildiyi üçün o, həm əmək vasitəsi, həm də əmək predmetidir,çünki onun üzərində əmək sərf  edilir.

5.Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqdar olaraq istehsalın hansı yeni amilləri yaranıb.

---İnformasiya olmadan çox mürəkkəbləşmiş müasir istehsalı təşkil etmək,idarə etmək mümkün olmaz.Müasir idarəetmə sistemi işçinin ixtisasının yüksəldilməsini tələb edir.

6.İstehsal amilləri içərisində sahibkarlıq qabliyyətinin  öz yeri var.

İstehsalın inkişafında sahibkarlıq qabliyyətinin rolunu şərh edin.

---Sahibkar məhsul istehsalında digər amilləri birləşdirmək, onlar arasında qarşılıqlı əlaqə yaratmaq, mövcud ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə etmək kimi çox mühüm, vacib və məhsuliyyətli işi oz üzərinə götürür.

13-ci mövzu:İqtisadiyyatda(maddi nemətlər istehsa-lında) insanın  aparıcı rolu.
Tədqiqat sualları:

1.İnsanın təbiətə münasibətinin xususiyəti nədədir?

--İnsan ictimai varlıg  olduğuna görə təbiətə  təsiri çox böyükdur.

İnsan təbiətə  adətən şuurlu münasibət bəsləyir.

2. İnsaın təbiətə təsirinin səbəbini danışın.

--İnsan təbiətdən səmərəli istifadə edərsə,təkrar istehsala şərait yaradarsa,təbiət qanunlarini dərk edərək öz məqsədi üçün düz-gün  istifadə edərsə təbiər tarazlığı pozulmaz. İnsan təbiətə müna-sıbətdə dağıdicı rol  da oynaya bilər. Bu ən çox müstəmləkə  ölkələrində baş verir.

3.Milli, müstəqil dövlətin yaranmasının insan fəallaşmasında rolunu izah edin.

--İstehsal vasitələrinin mülkiyyətçisi istehsalçılar özləri olarsa ,bu zaman istehsalın nəticəsi də onlar mənimsəyərlər.Bu isə müstəqil , milli dövlətin yaranması  və inkişafı  zamanı mümkündür.Milli dövlətin iqtisadiyyatının inkiçafı, onun vətəndaşların  vəziyyət-lərinin yaxşılaşmasına xidmət etməsinə ,insan amilinin fəallaş-masına təsir göstətən əsas şərtdir.

4.İnsan ictimai tərəqqinin əsasıdır.Bunu şərh edin.

--İnsan yalnız iş qüvvəsinin daşıyıcısı deyil, eyni zamanda ictimai münasibətlər sistemində fəaliyyət göstərən canlı varlıqdır.İnsan təkcə fiziki yox,həm də sosial varlıqdır.İnsan təbiətin , cəmiyyətin, texnikanın  sirlərini bilən işçi,mütəfəkkir,vətəndaş və ictimai xadimdir.İnsan yaradıcılıq qabililiyyəti  təkcə təbiətin verdiyi istedad deyil, eyni zamanda tarixi inkişafın məhsuludur.

5. Elmi-texniki tərəqqi ilə insan amili arasındakı münasibəti barədə nə deyə  bilərsiniz?

--Ən mürəkkəb müasir mexanizmlər insan nəsilinin çox illər boyu inkişaf etdirdiyi,təkminləşdirdiyi,kəşf və ixtira etdiyi fəaliyyətin nəticəsidir.ETT –nin indiki dövürdə iqtisadiyyatın inkişafında insan amilinin rolu daha da artmışdır.

14-ci mövzu:Elmi-texniki tərəqqi.
Tədqiqat sualları:

1.İqtisadi tərəqqinin yüksəldilməsində elmi-texniki tərəqqinin rolunu nədən ibarətdir?

---İqtisadi həyatda texniki tərəqqiyə doğru meyl baş verməzsə, onda digər amillər təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərər və istənilən nəticə əldə olunmaz.ETT fasiləsiz prosesdir və onun rolu çox böyükdür.

2.Sənayə inqilabı nə deməkdir və onun bazası nə vaxt  yaran-mışdır?

---XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində texniki və sənaye inqilabı  baş verir və nəticədə azad sahibkarlığın maddi- texniki  bazası olan iri maşınlı sənaye yaranır. İri maşınlı sənayenin inkişafı istehsal qüvvələrinin inkişafına  böyük təkan vermiş, texniki tərəqqini sürətləndirmiş və elmi-texniki inqilabın  baş verməsi üçün şərait yaratmışdır.

3. Elmi-texniki inqilabı nə vaxt baş verdi və onun xarakterik xususiyyətləri hansılardır?

--- Elmi-texniki inqilabı XX əsrin ortalarında başlayıb.ETT-nin əsas məqsədi canlı  və maddiləşmiş əməyə qənaət etmək, isteh-salın  səmərililyini yüksəltmək əsasında cəmiyyətin iqtisadi tərəqqisinə daim kömək  etməkdir.

4. Elmi-texniki inqilabın müsbət və mənfi  cəhətlərini şərh edin.

---ETİ insanın imkanlarını  və yaradıcı gücünü artırmağa ,maddi və mənəvi nemətlər bölgüsü yaratmağa şərait yaradır, əmək məhsuldarlığını yüksəldir.Digər tərəfdən işləyənlərin  sayı ixtisar olunur,təbii sərvətlərdən vəhşicəsinə istifadə olunur.Nəticədə ekoloji böhran yaranır.ETİ-nın hərbi məqsədlərə istifadə edilməsi  ən böyük təhlükələrə səbəb olur.

15-ci mövzu: İqtisadi sistem mövzusunda təkrar.
Tədqiqat sualları:

                      Bankir

1. Aqrar münasibətlər nədir?

2.Kənd təsərrüfatı istehsalnın xüsusiyyətlərini və onun mexanik-ləşdirilməsinin cətinliklərini şərh edin.

3.Feodalizimdə rentanın və onun inkişaf formalarını izah edin. Torpaq rentasının bir formadan digər formaya çevrilməsinin səbəbi nədir?

4.Feodal torpaq rentasının inkişaf edərək kapitalist torpaq rentasına çevrilməsini şərh edin.

                         Sahibkar

1.İstehsal prosesinin baş verməsini təmin edən amillər hansılardır?

2. İstehsal prosesinin baş verməsində şəxsi amilin mühüm rolu oynamağınə şərh edin?

3.Müasir dövrdə istehsalın inkişafında insanın rolu daha da artmışdır.Bunun səbəblərini izah edin

4.Torpoğın ən ümumi istehsal vasitəsi olmasını sübut edin və onun digər istehsal vasitələrindən üstünlüklərini şərh edin Hh

5.Elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqdar olaraq istehsalın hansı yeni amilləri yaranıb.

6.İstehsal amilləri içərisində sahibkarlıq qabliyyətinin  öz yeri var.

İstehsalın inkişafında sahibkarlıq qabliyyətinin rolunu şərh edin.

                             İqtisadçı

1.İnsanın təbiətə münasibətinin xususiyəti nədədir?

2. İnsaın təbiətə təsirinin səbəbini danışın.

3.Müasir dövrdə istehsalın inkişafında insanın rolu daha da artmışdır.Bunun səbəblərini izah edin.

4.İnsan ictimai tərəqqinin əsasıdır.Bunu şərh edin

5. Elmi-texniki tərəqqi ilə insan amili arasındakı münasibəti barədə nə deyə  bilərsiniz?

                        Fermer

1.İqtisadi tərəqqinin yüksəldilməsində elmi-texniki tərəqqinin rolunu nədən ibarətdir?

2.Sənayə inqilabı nə deməkdir və onun bazası nə vaxt yaranmışdır?

3. Elmi-texniki inqilabı nə vaxt baş verdi və onun xarakterik xususiyyətləri hansılardır?

4. Elmi-texniki inqilabın müsbət və mənfi  cəhətlərini şərh edin

Bölmə- III    Əmək.

1-ci mövzu: Əmək və onun mahiyyəti.
Tədqiqat sualları:

1.Əmək nədir və onun məhsul  istehsalının artırılmasında

onun rolu nədən ibarətdir?

--Sərvətin yaradılmasının və artırılmasının əsas  əmillərdən biri əməkdir. Əmək yalnız insana məxsusdur. İnsan ,əmək vasitəsilə təbiət  predmetlərinin şəkilini  öz tələbatına uyğun dəyişdirir.

2.Əməklə iş qüvvəsinin bir-birindən fərqi nədir?

-- Əməklə iş qüvvəsinin arasında hec bir fərq yoxdur.

Lakin  insan istehsal prosesində əmək sərf etdiydə  iş qüvvəsinə çevrilir.

3. Əməyin ictimai xarakter daşıması nə deməkdir?

--Əməyin ictimai xarakter daşımış ,daşıyır və daşıyacaqdır. İnsanlar özlərinə olan maddi nemətlər hamısın  tək istehsal  edə bilməz.Taxıl əkəninin , mal-qara  yetişdirənin , neft çıxaranın bir- birinin məhsuluna ehtiyacıları  vardır. İnsanlar  bir-birilə üzvi surətdə  qarşılıqlı fəaliyyət göstərirlər.Bu qanunauyğunluq olmasa cəmiyyət də mövcud olmaz.

4. Əməyin məzmunu, sadə və mürəkkəb əmək haqqında

danışın.

----Hər bir insanın  vəzifəsi  özündən sonra gələn gənc nəsilin  həddi-buluğa  çatana qədər yaşamasına, tərbiyə olunmasına, təhsil almasına , ixtisas  qazanmasına kömək etməlidir. Sadə  əmək heç bir ixtisası olmayan əməkdir. Mürəkkəb əmək  isə ixtisası olan əməkdir.

5. Özü üçün və cəmiyyət üçün olan əməyi şərh edin.

--Özü üçün sərf olunan  əmək zəruri  məhsulun  dəyərini yaradır və onu əmək haqqı, gəlir  və başqa formalarda alır.Bundan əməkçinin özünün və ailəsinin normal fiziki və mənəvi tələbatını ödəmək üçün istifadə edir.Cəmiyyət üçün iş vaxtında isə artıq məhsulun dəyəri yaradılır. Bu yaradılan artıq dəyər müxtəlif  iqtisadi vasitələrlə(məsələn vergi) dövlət büdcəsinə daxil olur.

2-ci mövzu:Əmək fəaliyyəti və onun növləri.

Tədqiqat sualları:

1. Əməyin növlərə ayrılma səbəblərini izah edin.

-- İstehsal(məhsuldar) qüvvələri inkişaf  etdikcə və ictimai əmək bölgüsü dərinləşdikcə yüzlərlə əmək növləri yaradır. ETT-də 

 ixtisaslaşmanı sürətləndirir  və bununla əmək növlərin sayı getdikcə daha da çoxalır.

2. Məhsuldar əmək nədir?

-- İqtisadi  ədəbiyyatda  əməklərin məhsuldar və  qeyri-məh-suldar əmək növlərinə bölünməsi ifadə edilir. Məhsuldar əmək  maddi nemətlər istehsalında tətbiq  olunan  və öz iş qüvvəsinin təkrar istehsalı üçün lazım olduğu qədər məhsul istehsal edən əməkdir. Maddi istehsalda məhsuldar əməyin  bir sıra vəzifələri var. Məhsul yaratmaq, maddi istehsal , təkrar istehsal və  maddi sərvətin artırılması kimi vəzifələri yerinə yetirir.

3.Qeyri- məhsuldar əmək nədir?

--Qeyri- məhsuldar əmək qeyri- istehsal sahələrində sərf olunan  əmək adlanır.

4. Məhsuldar əməyin xüsusi çəkisinin azalmasının səbəbi nədir?

-- Qeyri- məhsuldar əmək məhsuldar əmək  nisbətən daha sürətlə inkişaf edir və bununda səbəbi ETT-nin geniş və sürət  miqyas almaqdır.

5. Qeyri- məhsuldar əməyin məhsuldarlığının yüksəldilməsinə təsirini söyləyin.

-- ETT-i elm, təhsil, mədəniyyət, incəsənət,səhiyyə, xidmət sahələri maddi istehsal sahələrinə nisbətən daha sürətlə inkişaf edir. Bu mənada qeyri- məhsuldar əməyin  xususi çəkisi məhsul-dar əməyə nisbətən üstün artır. Məsələn:ABŞ-da  əmək  qabiliy-yətli əhalinin 4-5 faizi kənd təsərrüfatı  sahəsində  məhsuldar əməklə məşğuldur.

3-4-cü mövzu:Əmək bölgüsü.

Tədqiqat sualları:

1.İlk böyük  ictimayi əmək bölgüləri  hansılar olumuşdur. Onları ayrı- ayrılıqda izah edin.

--İbtidai icma cəmiyyətinin ilk mərhələsində insanlar  təbiətin hazır verdiyi  məhsulundan istifadə edib .Zaman keçdikcə  insanların şuurları inkişaf etmiş əkinçiliklə məşğul qaydaların və vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsini də öyrənmişlər.  Yerli şəraitdən asılı olaraq  icmaların biri əkinçilik , digəri maldar-lıqla  ixtisaslaşmağa başladı.Heyvandalığın əkinçilikdən ayrılması  birinci əmək bölgüsü idi.

2.Əmək bölgülərinin hər birini ayrılıqda şərh edin.

-- Əmək bölgüsü üç növə bölünür:1)ümumi ,2)xüsusi, 3)fərdi.

Ümumi əmək bölgüsü cəmiyyət miqyasında istehsalat sahələrinə bölünmüşdir. Xüsusi əmək bölgüsü müəyyən istehsal sahəsi daxilində əmək bölgüsüdür.Müəssisə daxili əmək bölgüsünə fərdi  əmək bölgüsü deyilir.

3.Əmək bölgüsinin ümumi iqtisadi qanun olmasını sübut edin.

--Əmək bölgüsü cəmiyyətin iqtisadi münasibətlərində, bu münasibətlərin tarixi təkminləşməsində və inkişafında xüsusi rola malikdir.İqtisadi mütəfəkkirlər düzgün  olaraq əbədi zəkanın bir sıra təkamüllərinin ,məhz,əmək bölgüsündən başlanmasını göstərmişlər.Əmək bölgüsü sadə bir iqtisadi kateqoriya yox,  ümumi iqtisadı qanunlardan biridir.

4.Əmək bölgüsü haqqında məhşur ingilis iqtisadçısının fikirlərini şərh edin.

--Adam Smit görə yeni məhsulların istehsalı və istehlakının həcmi iki amildən asılıdır:  əhalinin məhsuldar əməklə məşğul olmasından   və  əmək məhsuldarlığından .

5-ci mövzu:Əmək resursları(ehtiyatları).

Tədqiqat sualları:

1. Əmək  ehtiyatlarının məhdud olmasını nə ilə izah edilir?

--Məlumdur ki,insanların tələbatı sonsuzdur,iqtisadi ehtiyatlar əmək ehtiyatları məhduddur.Ona görə ondan da  səmərəli istifadə etmək lazımdır.Cəmiyyət istehsalı  elə təşkil etməlidir ki, iş qabiliyyəti olan və işləmək istəyən şəxslər işlə  təmin edilsin və istehsal avadanlıqları boş qalmasın.

2.  Əmək  ehtiyatlarından səmərəli  istifadə etməyin zəruriliyi nədir?

--Əmək ehtiyyatlardan səmərəli istifadə etmək təkcə iş qabiliyyəti olanları və işləmək  istəyənləri işlə təmin etməklə bitmir. Əmək ehtiyyatlarının düzgün bölgüsü də onun səmərəli istifadə edilməsinin əsas şərtlərindən biridir və məhsul isteh-salının artımına müsbət təsir göstərir. Hamı öz ixtisasına uyğun iş sahəsində çalışsın.

3 . Əmək  ehtiyatlarına əhalinin hansı hissəsi daxildir?

--Fiziki cəhətdən inkişaf etmiş,zehni,əqli,bacarığı ,qabiliyyəti və müəyyən biliyə malik olan əhali əmək resursları təşkil edir.

4.İşsizliyin formaları:friksion və struktur işsizlik barədə danışın.

--Friksion işsizlik  insanların arzu və istəyindən asılı olmayaraq həmişə olub. Bəzi işçilər könüllü olaraq bir işdən çıxıb başqa iş axtarır . Onlar  öz xarakter və qabiliyyətlərinə uyğun iş tapana kimi işsiz qalır ,bəziləri iş qabiliyyətinə uyğun  iş tapmaq üçün  gözləməli olur.Sturuktur işsizlik ETT –in  nəticəsində  çoxlu peşələrə ehtiyac azalır və  işçi  işsiz qalır.

6-cı mövzu:Əmək məhsuldarlığı.

Tədqiqat sualları:

1.Əmək məhsuldarlığı nədir?

 -- Əmək məhsuldarlığı iş vaxtı vahidi ərzində istehsal  edilmiş məhsulun miqdarı  ilə  müəyyən edilir.

 2. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində ETT-nin rolu nədən ibarətdir?

-- Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin maddi əsası elmi-texniki tərəqqidir.İş prosesinin mexanikləşdirilməsi, istehsalın eləktrikləşdirilməsi ilə ayrılmazdır. Eləktrikləşdirmə olmadan kompleks  mexanikləşdirmə, avtomatlaşdirma ola bilməz, bunlarsız isə müasir dövrdə əmək məhsuldarlığını artırmaq mümkün deyil.

3.ETT-nin inkişafında  elmin rolunu şərh edin.

---Təcrübədə sübut olunub ki,elm sahəsinə qoyulan  kapital  daha çox mənfəət gətirir. İnkişaf etmiş dövlətlərdə elmin, təhsilin inkişafına böyük həcmdə maliyyə vəsaiti ayırmaq təsadüfi deyildir.

4.Əməyin intensivliyi  və onun əmək məhsuldarlığının  yüksəldilməsinə təsirini danışın.

---Əmək intensivliyi dərəcəsi  dedikdə ,  vaxt vahidi ərzində iş qüvvəsinin nə qədər sərf edilməsi başa düşülür. Eyni vaxtda daha intensiv əmək az intensiv  əməyə nisbətən daha çox səmərə verir.

5.Normal və qeyri-normal əməyin intensivliyi nədir?

---Əmək intensivliyi normadan yüksək olduqda , məhsul istehsalı çoxalsa da, insanın sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Eyni zamanda normadan aşağı əmək intensivliyi də mənfi haldır. Bu ,təkcə əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olmur, eyni zamanda istehsalın əsas amili insanı passivləşdirir, istehsal vasitələrinin səmərəsiz istifadəsinə gətirib çıxarır. Normal intensivlik iqtisadiyyatın inkişafını təmin edir.

6. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsində əməyin təşkilinin rolu nədən ibarətdir?

---Əmək  vasitələrinin saz, xammalın     yerində olması, iş yeri-nin işıqlı ,rahat , səs-küyün həddindən çox olmaması , nəqliy-yatın  normal işləməsi, idarə edənlərin işçilərə qayğı, xoş ,mədəni və mehriban münasibətləri də istehsalın elmi təşkilinə daxildir.

7.Əmək intizamı və  əmək məhsuldarlığı arasında əlaqənin olmasını şərh edin.

---Əmək məhsuldarlığı və əmək intensivliyi əmək intizamı ilə də sıx bağlıdır.Şuurlu əmək intizamının yaranması əmək məh-suldarlığının yüksəldilməsində mühüm şərtdir.Yaponiya ölkəsinin sürətli inkişafı ,hər şeydən əvvəl, orada yüksək şüurlu əmək intizamı ilə bağlıdır.

7-ci mövzu:Əmək hüququ.

Tədqiqat sualları:

1.Hüquqi qanunlar,o cümlədən əmək hüququ qanunları qəbul olunarkən dövlət nəyə əsaslanır?

---Hər bir dövlətin əmək hüququ,həmin dövlətin konstitutsiyasında öz əksini tapır. 1995-ci ildə qəbul olunmuş Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyasında  respublika vətəndaşlarının əmək hüququ müəyyənləşdirilmişdir.

2.Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində işə cəlbolnma metodu necədir?

---Normal bazar iqtisadiyyatı istiqamətində inkişaf edən dövlətlərdə heç kəs zorla işlədilə bizməz. Vətəndaş əmək hüququ əmək müqavilələri əsasında həyata keçirir.

3.İnzibati- amirlik sistemi ölkələrində əhalini işə cəlbolnma metodu necə olmuşdur?

--- İnzibati- amirlik sistemi ölkələrində əhalini işə cəlbolnma metodu  məcburi  olmuşdur.Çox vaxt əmrlə minlərlə azərbaycanlı  SSRİ –nin bir sıra regeonlarına, Sibirə,Cernobila göndərilmişdi.

4.Məcburi əməyə cəlb etmə hansı hallarda  ola bilər?

--- Azərbaycan Respublikasının Konstitutsiyasında  bəzi hallarda məcburi əməyə cəlb etmək də nəzərdə tutulub.Məhkəmə qərarı əsasında fövqəladə  vəziyyət və hərbi vəziyyət zamanı vətəndaşlara tələb olunan işləri gördürmək hallarına yol verilir.

5.Vətəndaşların əmək hüququnun  qarşısında həmkarlar  təşkilatının rolu nədən ibarətdir?

--- Vətəndaşların əmək hüququnun  qorunması dövlət orqanları və  həmkarlar  təşkilatının  vəzifəsıdir. Həmkarlar  təşkilatı hər bir müəssisədə işçilərin əmək hüquqlarını müdafiə edir.

6.Zəhmətkeşlərin tətil etmək hüququ varmı və hansı hallarda tətil etmək qanunla qadağandır?

---Konstitutsiyasının 36-cı maddəsində göstərilir ki, hər kəs təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə tətil etmək  hüququ vardır. Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrində və digər silahlı birləşmələrdə xidmət edən hərbi qulluqçular və mülki şəxslər tətil edə bilməzlər

7.Əhalinin istirahət və sosial təminat hüququnu  necə başa düşürsünüz?

--- Əmək müqavilələrində  işləyənlərə  qanunla   bayram  və istirahət  gündə 8 saatdan artıq olmayaraq iş günü , ildə bir dəfə ödənişli məzuniyyər verilməsi təmin edilir. Konstitutsiyada hər bir vətəndaş müəyyən yaş həddinə çatdıqda, xəstəliyinə,əliliyinə, əmək  qabiliyyətini itirdiyinə və qanunla nəzərdə tutulmuş digər hallarda sosial təminat hüquqna  malikdir.

   “İqtisadiyyatın əsasları”  fənn müəllimi N. Behdiyev   adına İsmayıllı şəhər 6 saylı tam orta məktəbin  müəllimi Manafov  Əsgər Əmirxan oğludur .

                 X Siniflər üçün dərs mövzuları.

                      1 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

  Bölmə- IV   “İstehsal və İstehlak”
Mövzu -1.”İstehsal və təkrar istehsal”

Köməkçi suallar:

1)Təkrar  istehsal nədir və nə üçün zəruridir?

--(Daimi əlaqələrdə fasiləsiz axın yolu ilə bərpa olunan ictimai istehsal prosesinə təkrar istehsal deyilir. Maddi nemətlər daim yaradılmalıdır, istehsal ildən- ilə fasiləsiz  surətdə təkrar  olunmalıdır)

2)Sadə təkrar istehsal nədir və onun xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

--( Həmişə eyni miqdarda məhsul  yaradılırsa sadə istehsal baş verir.)

3)Geniş təkrar istehsal nədir və onun xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

--(Artan miqdarda təşkil olunan  istehsal prosesinə geniş təkrar istehsalı deyilir.

4) Geniş təkrar istehsalı zəruri edən şərtlər hansılardır?

--( Geniş təkrar istehsalı təmin etmək üçün bazarda zəruri istehsal vasitələri,yaşayış vasitələri,azad fəhlə olur. İstehlak olunmuş məhsulun yerini doldurmaq üçün yeni məhsulun təkrar istehsalına zərurət yaranır.)

5) Geniş təkrar istehsalın hansı tipləri var?

 --(1. Ekstensiv,2.İntensiv,3.Qarışıq tipləri vardır.

Ekstensiv –İstifadə olunan istehsal amillərinin  miqdarının artması nəticəsində  istehsal potensialının artması.

İntensiv –texnikanın və texnologiyaların təkminləşdiriməsi nəticəsində istehsal potensialının artması.

Qarışıq- İstifadə olunan istehsal amillərinin  artması, texnikanın və texnologiyaların təkminləşdiriməsi nəticəsində istehsal  gücünün artması.

6)İstehsalın intensivləşdirilməsinin mənfi cəhətləri nədir?

--( Ekoloji böhran dərinləşir, bu isə nəiki  sənayedə,kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın aşağı düşməsinə , havanın ,suyun ,torpağın zəhərlənməsinə,hətta canlı aləəmin məhv olunmasına gətirib çıxarır.)

                           2 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 2.”Ümumi milli məhsul”

     Tədqiqat suallar:

1)İqtisadiyyatın vəziyyətinin göstəricilərindən biri ümumi milli məhsuldur.Onun tərifini deyin.

--( İl ərzində ölkədə istehsal olunmuş hazır  məhsul və xərclərin cəminə ümumi milli  məhsul deilir(ÜMM).

2) Ümumi milli məhsulun fiziki və dəyəri ölcülərini izah edin.

--(ÜMM-un  həcminin fiziki ölçüsü ton, metr,ədəd və s. ilə ifadə olunur.Dəyər ölçüsü isə pul ilə müəyyən olunan bazar  dəyərləridir.)

3)Son və aralıq məhsul anlayışını şərh edin.

--( ÜMM-un  həcmi müəyyən edərkən  aralıq əmtəələr deyil, əmtəələrin son istehsalı əsas götürülür.)

4) Ümumi milli məhsulun hesablanmasının iki metodu var.Onun hər birini ayrı-ayrılıqda izah edin.

--( Biri ÜMM-un xərcləri üzrə, diyəri isə ÜMM-un gəlirləri üzrə. Hər iki üsul qarışılıqlı surətdə əlaqədardır.İstehlakçının  məhsulun  əldə olunmasına sərf  etdiyi xərclər istehsalçı gəlir şəkilində alır. Birinci yanaşma son məhsul heysablanmasına müncər edilir. İkinci isə əlavə olunmuş dəyərə əsaslanır.)

5)Ehtiyat fondları  nədir,o, nə üçün yaranır,o fondlar ümumi milli məhsulun xərclərinə daxil edilirmi?

--( Hər bir dövlət təkrar  istehsalın fasiləsiz baş verməsini təmin etmək  məqsədilə ehdiyat fondları yaradır. Ehdiyatda xammal ,maşın,avadanlıq saxlayır.Bu on görə lazımdır ki, təbii fəlakət baş verə bilər,müharibələr olar.Buna görə də bu ehti-yatlar  üçün çəkilən xərclər də ÜMM-un istehsal xərclərinə daxıl  edilir.)

6) İdxal və ixrac əmtəələrinə və xidmətlərinə çəkilən xərclər ÜMM-un xərclərinə daxil edilirimi?

--( İdxal və ixrac əmtəələrinə və xidmətlərinə çəkilən xərclər ÜMM-un xərclərinə daxil edilir.Hər bir dövlət çalışır ki,ixrac itxaldan üstün olsun .İxrac üstünlük təşkil etdiydə dövlətin gəliri çox olur.ÜMM-un gəlir lərin böyük hissəsini əmək haqqi təşkil edir.Buraya müəssisələrin  sosial sığorta fondu, pensiya təminatı, tibbi xidmət vəişsizlik üzrə müavinat fondlarınında yaradılmasına ödənişlərdə daxildir.

                             3 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 3. “Milli gəlir.(Xalis milli məhsul)

Tədqiqat suallar:

1) Ümumi milli məhsulu və milli gəliri bir-birindən fərqləndirin.

--İstehsal prosesində istehlak olunmuş  istehsal vasetəlrinin dəyəri  ümumi  məhsuldan çıxılmır, amartizasiya ayırmaları  da ümumi milli məhsula daxil deyil. Xalis milli məhsul  hesablanarkən ümumi milli məhsulun dəyərindən istehsal  prosesində  istehlak olunmuş istehsal vasitəlrinin dəyəri çıxılır. 

2)Milli gəlirin tərifini deyin.

--Ümumi milli məhsulun dəyər  tərkibindən istehlak olunmuş istehsal vasitələrinin dəyəri  çıxdıqdan sonra yerdə qalan hissəsinə Milli gəlir(Xalis milli məhsul XMM) deyilir

3)Milli gəlir hansı sahələrdə yaranır?

--Milli gəliri istehsal sahəsində yaradır.

4)Milli gəlirin artırılmasına hansı amillər təsir göstərir?

--Milli gəlirinaşağıdaki amillərdən asılıdır: a)maddi istehsal dairəsində tətbiq edilən əməyin kütləsindən, b) maddi istehsal dairəsi  işçilərin  əmək məhsuldar-lığınım artmasından,c) istehsal vasitələrinə qənaət edilməsi də milli gəlirin artmasına səbəb olur.

5)Milli gəlirin çoxaldılması və onun əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində millətin müstəqil olmasının əhəmiyyətini şərh edin.

--İqtisadiyatmızın inkişafı  müstəqiliyimizin  qorunub  saxlanması ,əhalinin hyat səviyyəsinin yüksəldilməsi milli  gəlirin artım sürətindən asılıdır.

6)Keçmiş SSRİ-də nə üçün Azərbaycan Respublikasında adambaşına düşən milli gəlir çox aşağı olmuşdur?

 --XX əsrin  əvvəlində  dünyada istehsal olunan neftin  yarsından çoxu Abşeron yarmadasının payına düşmüşdür. Amma burada  insanların həyat səviyyəsi o vaxt da çox aşağı idi. Müstəmləkə və asılı ölkələri  impiriyadan asılı vəziyyətdə saxlamaqla ,həmin ölkələrin təbbi sərvətini talamaqdır.

                     4 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu -4.”İstehsal ilə istehlakın qarşılıqlı vəhdəti”

     Tədqiqat suallar:

      1)İctimai istehsalın fazalarını sayın?

--Maddi istehsal prosesi dörd  fazadan- istehsal,bölgü,mübadilə və istehlak mərtələsindən kecir.Təkrar itehsal prosesində istehsal fazası aparıcıdır.

     2)İstehsal və istehlakın tərifini deyin və istehlakın 2 növünü bir-birindən fərqləndirin.

--İstehlak məfhumu altında iki növ istehlak nəzərdə tutulur: şəxsi istehlak və istehsal istehlakı.Şəxsi istehlak məhsullarn  insanların  öz tələbatlarını ödəməsi deməkdir.Əgək məhsullar bilavasitə istehsal  prosesində istifadə  edilirsə,buna istehsal istehlakı deyilir. İstehsal istehlakına məhsuldar  istehlak da deyilir.

     3) İstehsal ilə istehlakın qarşılıqlı əlaqəsini və bir-birini şərtləndirdiyini şərh edin.

--İstehsal fərdi və ictimai formalarda baş verir .Bunlar  həm bir-birilə əlaqədardır,həm də bir- birindən fərqlənirlər.İstehsal edən fərd müstəqil deyil,tama,bütövə  mənsüb kimi meydana çıxır.

     4)    İstehsalın inkişafında təbii şəraitin rolu varmi, əgər varsa hansı şərt daxilində müsbət rol oyanaya bilər?

-- İstehsalın inkişafında təbii şərait, yəni torpağın məhsuldar-lığı,yeraltı sərvəttlərin zənginliyi,iqlim  təhsir göstərir.Bu şərtlə ki,dövlət müstəqil olsun.

     5)    İstehlak İstehsalın inkişafına  necə tesir göstərdiyini izah edin.

--Məhsul yalnız istehlakda son nğqtəsinə çatır.İstehsalsız istehlak yoxdur, çünki bu halda istehsal məqsəqsiz olardı.

     6)İstehsalın yeni təlabatlar  yaratmasını sübut edin.

--İstehlak yeni istehsala təlabat doğurur. İstehlak istehsal üçün hərəkətverici  amil olur. Təlabat fasiləsiz olaraq artır ,həmdə tələbat istehsalı qabaqlayır .İstehsal isə , artan tələbatı ödəməlidir. Beləliklə,istehsal ilə istehlak qarışıqlı təsiri istehsalın inkişafına təkan verir.

                    5 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu -5.” İstehsal fondları və onların dövranı”

    Tədqiqat suallar:

1)  İstehsal fondları nədir?

---Müəssisələrin sərəncamında olan istehsal prosesində xidmət edən maddi vəsaitlər  onların  istehsal fondlarını təşkil edir.

2)  Hansı şəraitdə pul kapitala çevrilir və o, hansı formalar alır?

---P—Ə=<Iq/Iv.Dövranın bu mərhələsində pul kapitalın  istehsal forması alan kapitala çevrilir. Yəni pul ilə istehsal vasitələri alınır.Əmtəə yaradıldıq-dan sonra istehsal prosesi kəsilir .Məhsuldar kapital isə əmtəə kapitalına

Ə–yə çevrilir.

               

3)  İstehsal fondlarının dövranını və 3 mərhələdən keçməsini izah edin.

    ---İstehsal fondlarının üçüncü mərhələsi Ə-P şəkilində ifadə olunur. Əmtəələrin  satılması nəticəsində kapital  yenidən əvvəlki formanı –pul formasını alır.

     4.İstehsal fondlarının dövranın bir-biri ilə əlaqədar olmasının və onun  2 mərhələsinin həlledici olmasını izah edin.

--- İstehsal fondlarının dövranın bir-biri ilə qarışıqlı əlaqədardır.İstehsal fondlarının hərəkəti  bu və ya digər mərhələdə ləngiyirsə,deməli ,bütövlükdə onun dövranı normal həyata keçirilmir.

      5.İstehsal fondlarının dövranın tərifini verin.

---İstehsal fondlarının dövranı istehsal prosesinin və tədavül prosesindən ibarətdir.Kapital əmtəə formasından pul formasına və pul formasından daəmtəə formasına çevrilir.

6.Tədavül xərcləri nədir?

--- Tədavül xərclərinə iş qüvvəsi,istehsal vasitələri alınmasna, idarə işçilərin saxlanması  üçün verilən xərclər, habelə alınmış materialların,xammalın, avadanlıqların daşınması ilə əlaqədar olan xərclərdə daxildir.Bundan başqa istehsal edilmiş əmtəələri  satmaq üçün  fəhlələrinin və qulluqçularının saxlanması,ambarlar və  s. (reklamlara) lazımdır.

7.Xalis tədavül xərclərini istehsalın davamı ilə əlaqədar olan tədavül xərclərindən fərqləndirin.

--- Əmtəələrin qablaşdırılması,saxlanması  və istehlakçıya çatdərəlması ilə bağlı xərclər məhsuldar xərclər adlanır. Dəyərin formalarının dəyişməməsi ilə əlaqədar çəkilən  xərclərə xalis tədavül  xərcləri deyilir.

                    6 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu -6.” İstehsal fondlarının dövriyəsi.

                    Əsas və dövriyyə fondları”

   

       Tədqiqat suallar:

1)       İstehsal fondlarının dövranı ilə dövriyyəsinin bir-birindən fərqini və üzvi əlaqəsini göstərin.

---İstehsal fondlarının dövranı ilə dövriyyəsi arasında  üzvi əlaqə vardır. İstehsal fondlarının dövranı müxtəlif istehsal və tədavül  şəraiti ilə əlaqədardır. Fasiləsiz surətdə təkrar olunan və istehsalçıların sərf etdiyi dəyərin öz ilkin formasına tam qayıtması  ilə nəticələnən prosesə fondların dövriyyəsi deyilir.

2)       İstehsal fondları 2 hissəyə bölünür-əsas və dövriyyə fondlarına.Bunların tərifini deyin və şərh edin.

--- İstehsal fondlarının dövriyyə  surətinə təsir edən mühüm amillərdən  biri istehsal fondlarının  əsas və dövriyyə fondlarına bölünməsidir İstehsal fondlarının istehsal prosesəndə bütünlüklə  iştirak edən, öz şəkilini saxlayan ,öz dəyərini məhsul üzərinəən ünsürlərinə əsas istehsal fondları deyilir.

3)       Əsas fondlar hansı tərkib hissələrə bölünür?

--- Əsas fondların tərkibində aktiv və passiv ünsürləri  fərqləndirmək  lazımdır. Aktiv ünsürlər (maşınlar, avadanlıqlar, ölçü və tənzimləyici cihazlar)əmək predmetinə təsir göstərir. Əsas fondların passiv (binalar, qurğular) ünsürləri istehsal prosesinə xidmət edir. 

4)       Hər bir dövlət və sahibkar əsas fondların tərkibində aktiv hissəsini artirmağa çalışırlar. Bunda məqsəd nədir?

5)       ---  Əsas fondların tərkibində aktiv hissəsini artirmağa çalışırlar ona görə ki,ETT və bunun əsasında əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi  bundan çox asılıdır.

6)       İstehsal fondlarının dövriyyəsinə hansı amillər təsir göstərir?

---Dövriyyə surəti nə qədər çox olarsa iqtisadiyyat daha güclü olar.Çünki istehsal fondlarınin dövriyyə sürəti  geniş təkrar  istehsalın  maneısiz  inkişafına şərait yaradır.

                       7 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 7.”Əsas fondların fiziki və mənəvi aşınması”

        Tədqiqat suallar:

1)       İstehsal fondlarının fiziki aşınması və onun 2 yolunu şərh edin.

---Əsas istehsal fondlarının istehsal prosesində öz hissə-hissə yeni yaranan əmtəənin üzərinə keçməsinə dəyərini əsas fondların fiziki aşınması deyilir.Birinci,istehsalat fondları istehsal prosesində  işləyən zaman aşınır, yeyilir,köhnəlir, müəyyən olunmuç vaxtda  öz dəyərini  yeni istehsal olunmuş əmtəənin üzərinə keçirir.İkinci,əmək vasitələri istehsala tətbiq edilmədən təbii şəraitin(yağıçın,güünəşin altında,açıq havada sanlanılır) təsiri altında öz xassələrini itirir.

2)       Bazar sistemi ölkələrində istehsal fondlarından səmərəli istifadə olunmasının səbəbləri hansılardır?

--- Bazar iqtisadi  sistemində sahibkar  bisavasitə istehsal fondların mülkiyyətçisi olduğuna görə  ondan səmərəli istifadə etməyə,ona xidməti daha yaxşı təşkil etməyə çalışır və ona nail olur.

3)       İnzibati-amirlik sistemi ölkələrində əsas fondlardan düzgun istifadə edilməsinin səbəbi və onun mənfi nəticələrini izah edin.

--- İnzibati-amirlik sistemində əsas istehsal fondları dövlətin inhisarında olduğuna görə ondan səmərəli  istifadəni normal təşkil edə bilmir.Bu sistemində  istehsala rəhbərlik edənlərin və istehsalçıların istehsal fondlarından səmərəli istifadə etməkdə maddi maraqları olmur.

4)       İstehsal fondlarının mənəvi aşınmasının səbəblərini danışın.

---İstehsal fondlarının mənəvi aşınması fiziki aşınmasıdan fərqli  bir formada baş verir. İstehsal fondlarının mənəvi aşınmasının əsas səbəbi ETT-dir.

5)       Amortizasiya fondu  nədir?

--- İstehsal prosesində istehsal fondlarının dəyəri  yeni yaranmış əmtəənin  üzərinə keçir və əmtəə reallaşdıqdan  sonra  həmin hissə pul şəkilində  sahibkarın sərəncamina keçir .Bu məblığ amartizasiya fondunu təşkil edir. Amartizasiya ayırmaları  nə qədər  çox olarsa istehsalin daha yaxşı inkişaf edir.

6)       Dövriyyə vaxtı və onun tərkib hissələrini izah edin.

--- Dövriyyə vaxtı istehsal vaxtı ilə tədavül  vaxtının  cəmidir.

              8 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu -8.” İstehsal  xərcləri”

        Tədqiqat suallar:

1)        İstehsal xərcləri nədir və onu hesablamağı zəruri edən şərtlər hansılardır?

---Məlumdur ki,məhsulun qiyməti  dəyərlə bərabər, tələb və təklifin qarışıqlı təsiri nəticəsində müəyyən müəyyən olunir.Bazara çıxarılan məhsulun kəmiyyət və keyfiyyəti isə istehsal xərclərindən asılıdır.İstehsal xərcləri  qiymətin müəyyən olunması üçün əsas amildir.

2)        İqtisadi ehtiyatlara nələr daxildir və onlardan səmərəli istifadə etməyin zəruriliyi nəyə görə lazımdır?

---İstehsal xərclərinin səviyyəsi  əmtəənin istehsalı üçün zəruri iqtisadi ehtiyatlardan(torpaq,su,faydalı qazıntılar, insan ehtiyatları.istehsal vasitələr)  səmərəli istifadə edilməsindən çox asılıdır.

3)        İstehsal xərclərinin strukturunu şərh edin.

---İstehsal xərcləri quruluşuna istehsal binaların istismarına görə xərc ,dəzgah,maşın, avadanlıqın alınması və quraşdırılması xərcləri,icarə haqqı,xammal.köməkçi material,enerji,yanacağa çəkilən xərclər ,fəhlələrin və qulluqçuların  əməh haqqı daxildir.

4)        İstehsal xərclərinin aşağı salınmasında sahibkarın rolunu izah edin.

--- İstehsal xərclərinin aşağı salınmasında həm dövlət, həm də sahibkar-lar maraqlıdırlar. Onlar istehsal xərclərini aşağı salmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edirlər .

5)         İstehsal xərclərinin aşağı salınmasının yollarını şərh edin.

------ İstehsal xərclərinin aşağı salınmasında  həlledici   amili əmək məhsuldarlığıdır.Əmək məhsuldarlığı işçilərin əmək haqqina nisbətən daha surətlə artarsa canlı qənaət edilmiş olur.Yeni texnikanın tətbiqi və yüksək keyfiyyətli  əmək predmitləridən istifadə edilməsi istehsal xərclərinin azaldılmasınım başlıca amillərdən biridir.

6)        Alternativ xərclər nədir və onun nəzərə alınmasının əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

        ---Sahibkar öz pul ehtiyatlarını müxtəlif cür,həm mövcud istehsalın genişlən-dirilməsinə,həm də yeni növ istehsalın təşkili üçün istifadə edə bilər.Hansı yeni miqdar istehsal  xərcləri ilə daha çox gəlir verərsə,o sahəni seçmək lazım gəlir.

                              9 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

            Mövzu- 9.” İstehsalın səmərəliyi”

       Tədqiqat suallar:

1)        İstehsalın səmərəliyi nə deməkdir?

--İstehsalın səmərəliliyi,ən az xərclərlə məhsul,əmtəə istehsal etmək,müəyyən həcimdə keyfiyyətli məhsul istehsalı üçün ehtiyatlardan  mümkün qədər qənaətlə istifadə etmək deməkdir.

2)        Bazar sistemi ölkələrində istehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsi təmin edən şərtləri izah edin.

--Bazar sistemi müəssisə səviyyəsində,əsasən , istehsalın səmərəliliyini təmin edir.Səmərəli təsərrüfat qurmayanların bazarda yeri yoxdur.

3)        İnzibati-amirlik sistemi ölkələrində istehsalın həm mikro, həmdə makro səviyyədə istehsalın səmərəlilyinin yüksəldilməsi coxlu maneələrə rast gəlir.Bunun səbəbini izah edin.

--İnzibati-amirlik sistemində mərkəzdən verilmiş dövlət planları müəssisə hökman yerinə yetirməyi qarşısına məqsəd qoyur.Maddi maraq və ciddi məhsuliyyət olmadığı üçün müəssisələrdə israfçılıq,bədxərclik son həddə çatır.

4)        İstehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsində əmək məhsuldarlığının əsas amil olmasını sübut edin.

--- İstehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsində əmək məhsuldarlığının artımının dörddə üç hissəsi istehsalın texniki  səviyyəsinin yüksəlməsi ilə müəyyən olunur.

5)        İstehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsinə təsir göstərən amillərdən biri istehsalın quruluşu və onların arasındakı əlaqələrin mükkəməl olmasıdır. Bunu  izah edin.

--İstehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsinə təsir göstərən amillərdən biri istehsalın quruluşu və onların arasındakı əlaqələrin təkminləşdirilməsi-dir.Biri-biri üçün məhsul istehsal edən sahələr arasında(hasiledici sənayə sahələri ilə emaledici sənaye arasında) optimal  nisbət yaradılmalıdır.

                       10 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

10-cu mövzü: ” İstehlakın səmərəliyi”

         Tədqiqat suallar:                                                           

1.Səmərəli istehlakı zəruri edən şərtləri sayın və onu əsaslandırın.

---Bir tərəfdən əhalinin sayının artması,digər tərəfdən onun mədəni səviyyəsinin yüksəlməsi daha çox məhsul yaratmağı,həm də istehlakın  səmərəli təşkilini tələb edir. Təbii sərvətlər sonsuz deyildir. Bu istehlakın səmərəli  təşkilini  zəruri edir.

2.İstehlakın səmərəliyini yüksəltməyin hansı yolları var?

--- İstehlakın səmərəliyini yüksəltməyin  yolları ehtiyatlardan  səmərəli və qənaətlə istifadə etməkdir.

3. Rus- Sovet imperiyası dövründə Azərbaycanın neft ehtiyatlarının vəhşicəsinə istismarını sübut edən faktlar gətirin və bunun  istehlakın səmərəliyinə mənfi təsir gostərməsini sübut edin.

--- Çar rusiyası , Rus- Sovet imperiyası dövründə Azərbaycanın neft ehtiyatlarının vəhşicəsinə istismar etmişlər.Nəticədə köhnə neft mədənlərində çıxarılan neft son dərəcə azalmışdır.Hazırda neft və qaz əsasən dənizdə çıxarılır.İstehsal baha başa gəldiyi üçün istehlakında səmərəliliyini aşağı salır.

4.Məhsuldar istehlakın səmərəli təşkilini istehsalın inkişafına müsbət təsirini şərh edin.

--- Məhsuldar istehlakın səmərəli təşkilini istehsalın inkişafına müsbət təsir göstərən amillərdən biridir. İstehsal fondları istehsal prosesində istehlak olunur.

5.İş qüvvəsinin səmərəli istehlakı nə deməkdir və onun elmi təşkili istehsalın inkişafına nece təsir göstərir?

--- İş qüvvəsi istehsal prosesində istehlak olunur. İş qüvvəsidə məhsuldar istehlaka aiddir.İsrehsalın elmi təşkili o deməkdir ki,i. günü ərzində bütün  qabliyyət və bacarığını məhsulun  istehsalına yönəldə bilsin.

6.İş qüvvəsinin təkrar istehsalın səmərəli təşkilində əmək haqqının və qiymət səviyyəsinin rolu nədən ibarətdir?

--- İş qüvvəsinin təkrar istehsalın səmərəli təşkilində əmək haqqının və qiymət səviyyəsindən asılıdır.Hər bir şəxs i.dən sonra normal istirahət edərsə,fizioloji tələbatını ödəmək  üçün lazım olan qida məhsulları istehlak edərsə işçi sağlam ,gumrah  və çevik olar.Bunlar da,öz növbəsində əmək məhsuldarlığına müsbət təsir göstərir. Bunlar da yeni istehsalın və eyni zamanda istehlakın səmərəliliyinə  aid edilə bilər

                                        11 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 11.” Azərbaycanın istehsal (iqtisadi) potensialı, iqtisadi inkişaf səviyyəsi və strukturu”

          Tədqiqat suallar:

1)Xalq təsərüfatının kompleks inkişafı nə deməkdir?

-- Xalq təsərüfatının kompleks inkişaf nəticə etibarilə mövcud iqtisadi potensial-dan sosial-iqtisadi səmərə ilə, normal istifadə edilməsi deməkdir.

2)Iqtisadi potensial nədir və onun tərkib hissələrni izah edin.

--- Iqtisadi potensial anlayışına hələ məhsuldar qüvvələr kimi fəaliyyət göstərmə-yən, lakim gələcəkdə belə bir qüvvə kimi çıxış edə biləcək ünsürlər də daxildir. Iqtisadi potensial aşağıdakılar daxildir:1)hər cür əmək vasitələri; 2)hər cür əmək predmetləri; 3)əmək ehtiyatları; 4)istehsala cəlb edilə biləcək təbii ehtiyatlar;

5) mövcud  məcmu məhsul və onun əvvəlki illərdən toplanmış ehtiyatlar;

6) valyuta ehtiyaları;7) cəmiyyətin istehlak qabiliyyəti;8)elmi potensial. Iqtisadi potensial iki qrupa bölmək olar.İstehsal və qeyri- istehsal  təyinatlı iqtisadi potensial.

3)Respublikamızın istehsal fondlarının kəmiyyət və keyfiyyət durumunu izah edin.

--- Respublikamızın istehsal fondlarının kəmiyyət və keyfiyyətcə  atrmasında  əhəmiyyətli  dərəcədə irəliləyiş olmuşdur. Məhz bunun nəticəsində Azərbaycan  iqtisadiyyatının inkişaf tempi artmış vəMDB ölkələri arasında lider  dövlətə çevrilmişdir.

4)İstehsal infrastrukturu nədir və iqtisadiyyatın kompleks inkişafında onun rolu nədən ibarətdir?

--İnfrastruktur anlayışına  maddi istehsalın fəaliyyə göstərməsinə xidmət edən sahə və bölmələr daxildir.İnfrastrukturun ən mühüm sahəsi nəqliyyatdır. Respublikamızda xalq təsərrüfatında nəqliyyatın bütün növləri –dəmir yolu, dəniz,cay, avtomobil, hava , boru-kəmər vəs. istifadə edilir.

 12 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 12 ” IV bölmədə keçirilən mövzuların

                         təkrarı.”

13 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Bölmə- V   “Bazar iqtisadiyyatı və onun  məzmunu”

Mövzu- 1.”Əmtəə istehsalı”

 Tədqiqat suallar:

  1)Natural və əmtəə təsərrüfatı barədə rəy söyləyin.

-- Natural və əmtəə təsərrüfat sahələri bir-birindən fərqlənirlər.

-- Natural təsərrüfat sahələrində məhsul istehlaka birbaşa, əmtəə təsərrüfatı sahəsində alqı-satqı yolu ilə daxil olur.

  2)Əmtəə istehsalın şərtləri hansılardır?

--Satış üçün istehsal olunan  məhsula əmtəə deyilir.İstehsalçı məhsulu  özünün tələbatını ödəmək üçün deyil,satmaq məqsədlə istehsal olunur.

  3)Əmtəənin xassələrini göstərin.

-- Əmtıınin iki xassəsi vardır:istehlak dəyəri və dəyər. İstehlak dəyəri məhsulun faydalı(maddi,mədəni,mənəvi tələbatlar ödənilməsi) olmasının göstəricisidir.

 4)Əmtəənin dəyər kəmiyyəti nədir?

--Əmtəənin dəyər kəmiyyəti həmin əmtəədə  maddiləşmiş ictimai əmək kimi qəbul edilmişdir.Əmtənin dəyəri onun istehsalına sərf olunmuş fərdi əməklə deyil,ictimai əməklə ölçülür.

 5)Fərdi və ictimai dəyəri səciyyələndirin.

--Fərdi  əmək bu və digər əmtəənin  istehsalına sərf olunmuş əməkdir.Bu əmək əmtəəsinə fərdi dəyətini yaradır.Əmtəələrin fərdi dəyəri müxtəlifdir.Bazarda əmtəələr satılarkən fərdi dəyərinə uyğun deyil,ictimai dəyərə,bazar qiymətinə uyğun satılır.İctimai dəyər əmtəədə maddiləşmiş ictimai əməkdir.

6)Mübadilə dəyəri nəyə deyilir?

---Bazarda alqı-satqı prosesində dəyər özünü mübadilə dəyəri şəklində təzahür etdirir.Mübadilə dəyəri ,bir istehlak dəyərinin diğər istehlak  dəyərinə dəyişdirilməsindəki nisbətə deyilir. Mübadilə dəyəri əmtəələrin alqı-satqı prosesində baş verir

                              14 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 2.” Əmtəə tədavülü”

         Tədqiqat suallar:

 1)İstehsal ilə mübadilənin  qarşılıqlı əlaqəsi necə baş  verir?

---İctimai istehsal fazaları bir-biri qarışıqlı əlaqıdardır.İstehsal digər fazların matiyyətini müəyyən edir,lakin onlar da istehsala passiv deyildir,əksinə ,ona mühüm təsir göstərirlər.

 2)Alqı­-satqının baş verməsində mübadilənin  rolu nədən ibarətdir?

---Əmtəə-pul münasibətləri şəraitində əmtəə tədavülü olmadan ümumi milli məhsulun təkrar istehsalı qeyri –mümkündür. Əmtəələrin hər biri alqı-satqı aktında həm tədiyyə qabiliyyətli tələbatın ödənilməsi,həmdə də dəyərin önənilməsi həyata keçirilir.                                                                                                      3)Tədavül xərcləri nədir?

   --Əmtəələrin alınıb-satılması müəyyən məsrəflərin olması tələb edir.Bu məsrəflər tədavül xərcəri adlanır.Tədavül xərcləri iki yerə-əlavə tədavül xərcləri və xalis tədavül xərclərinə bölünür.                                                                                                             4) Əlavə tədavül xərcləri nədir?

---İstehsal olunmuş məhsulu seçmək ,qablaşdırmaq,nəqliyyat vasitələrinə yükləmək,daşımaq,ambarlara yığmaq,orada müəy-yən müddətə qədər saxlamaq zəruridir.Bu işlərərin hamısına əlavə tədavül xərcləri deyilir.                                                                                                        5)Xalis tədavül xərcləri nədir?

 ---Əmtəələrin alqı-satqısı,haqq-hesab,tələb vətəklifin öyrənilməsi,ticarət müəssi-sələrin saxlanması,saticıların əmək haqqı,reklam xərcləri ilə olan xərclərə xalis tədavül xərcləri deyilir.

6)Xalis tədavül xərcləri nə üçün daha sürətlə artır? Bunun mənfi və müsbət cəhətləri nədən ibarətdir?

---Sahibkarlar əmtəələrin reallaşmasını sürətləndirmək məqsədilə reklam əməliyyatını genişləndirirlər. Bu isə xalis tədavül xərclərinin artmasına səbəb olur. Xalis tədavül xərclərinin xeyli hissəsi  reklam xərclərinin payına düşür. Reklamın müsbət cəhəti rəqabətin mövcud olmasına şərait yaradır və inhisar-çılığı zəiflədir.Reklamın mənfi cəhəti daha çox təbliğat xarakter daşıyır  isteh-laçıları çaşdırır,onları aldadır.

7)Reklam nədir ?

---Reklam məhsulların reallaşmasını sürətləndirir,az xərclə daha çox gəlir götürməyə imkan verir.

                            15 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

 Mövzu- 3.”Ticarət və onun növləri”

        Tədqiqat suallar:

1)Ticarət kapitalı necə yaranmışdır?

---İstehsal qüvvələrinin inkişafı,mübadilnin genişlənməsi,metal pulların meydana gəlməsi nəticəində üçüncü böyük ictimai əmək bölgüsü yarandı.Bu ixtisaslaşmış bir sahənin -ticarətlə məşğul olan tacirlərin yaranmasına səbəb oldu.

2)Kapitalizmin inkişafında ticarət kapitalı nə kimi rol oynamışdır?

---Tacirlər istehsalçılarla istehlakçılar arasında sadəcə vasitəçi deyil,eyni zamanda , onlar əmtəə istehsalçılarına sifarişlər verirlər,istehsalçılar öz  məhsullarının satılacağına təminat aldığına görə fəalliyət dairələrini daha da genişləndirirlər.

4)İstehsalın normal inkişafında ticarətin rolu nədən ibarətdir?

---Kapitalist istehsal üsulundan əvvəl yaranmış ticarət kapitalı onun inkişafında müsbət rol oynayır.Lakin kapitalizm ,başqa sözlə ,bazar iqtisadyyatı şəraitində ,buradaki münasibətlərə uyğun ,ticarət kapitalı yaranır.

5)Ticarətin hansı formaları var?

--- Ticarətin iki  forması var---topdansatış və  pərakəndə satışı.

6)Topdansatış və pərakəndəsatış ticarəti necə təşkil olunur?

---Topdansatış ticarəti adətən ticatət birjalarında ,yarmarkalarda həyata keçirilir. Topdansatış ticarəti sahibkarların əmtəələrini iri partiyalarla satılmasıdır.Pərakəndə satışda ticarət vasitəsilə əmtəələr bisavasitə istehlakçılara çatdırılır , satılır.

                              16 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 4.”Bazar iqtisadiyyatının mahiyyəti”

         Tədqiqat suallar:

1)Mülkiyyət plüralizmi nədir?

---Bazar iqtisadiyyatı,hər şeydən əvvəl , mülkiyyət plüralizmi(yeni rəngarəng çoxluğu)ilə ,sahibkarlıq və biznes fəaliyyəti ilə  səciyyəvidir.

2)Bazarda hansı iqtisadi qanunlar fəaliyyət göstərir?

---İstehsalın idarə və təşkil edilməsi bazar qanun və qaydalari əsasında aparılır.

3)Rəqabət qanununun istehsalın inkişafında rolunu izah edin.

---Bazar qanunlarının fəaliyyət göstərməsinə geniş  şərait yaratdığına görə , istehsaçılar arasında rəqabət yaranır.

4)Bazar iqtisadiyyatının üstünlüklərini şərh edin.

--- Azad rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı digər iqtisadi sistemdən üstündür.

Çünki istehsalın nəticəsinə maddi marağın təmin edilməsi və rəqabətdə məğlub olmaq təhlükəsi bazar subyektlərinin var gücləri ilə işləməsinə şərayit yaradər.

5)Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçıların istehlakçılar üzərində hökmranlığı aradan qalxar. Bu proses necə baş verir və əhəmiyyəti nədir?

---Hər bir satıcı öz əmtəəsinə daha baha qiymət qoymağa çalışsa da bazarda satıcılar çox olduğuna görə alıcıların tələbinin təsiri altında ümumi qiyməti tənləşdirməyə məcbur olurlar.Beləliklə, istehsalçıların istehlakçılar üzərində hökmranlığı aradan çıxır və azad rəqabət baş verir.

                          17 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 5.”Bazar və onun növləri”

        Tədqiqat suallar:

 1)Bazar nədir?

---Bazar—müəyyən əmtəə və xidmətlərin alıcı və satıcılarına birgə vasitəçilik idilməsi ifadə edir.Bazar əmtəə təqavülünün konkret təzhür formasıdır.

 2)Bazarın genişlənməsi nə ilə əlaqədardır?

---Azad sahibkarlıq dövründə əmtəə tədavül dairəsi son dərəcə genişlənir və bununla əlaqədar bazar sistemi də genişlənir.

 3)Bazarın hansı növləri vardır?

---İstehsal vasitələri bazarı,istehlak şeyləri bazarı,iş qüvvəsi bazarı,kapital bazarı, qiymətli kağızlar bazarı  kimi bazar növləri var.Bazar növlərindən biridə auksiondur(hərracdır).

  4)Bazar iqtisadiyyatı və inzibati-amirlik sistemlərində  bazarın xüsusiyyətlərini göstərin.

--- Bazar  iqtisadi sistemində istehsal vasitələri  bazrinda rəqabət və digər qanunlar fəaliyyət göstrdiyinı görə istehsal vasitələri istehsalıedən sahibkarlar əmtəələri keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq  və kəmiyyətini artırmağa çalışırlar. İnzibati-amirlik sistemində istehsal vasitələri  istehsal edən muəssisələr əmindirlər ki,onların  əmtəələri keyfiyyətdən,qiymətdən və növündən asılı olmayaraq reallaşacaqdir  Ona görə də onlar yalnız planda göstərilən miqdarda istehsal vasitələri istehsal etməyi qarşılarına məqsəd qoyurlar.

5)İnzibati-amirlik sistemi ölkələrində nə üçün iş qüvvəsi bazarı olmamışdır?

---İnzibati-amirlik sistemində iş qüvvəsinin dəyəri  başqa əmtəələr kimi mərkəzdən inzibati yolla müəyyən edilirdi. Bu sistemdə iş qüvvəsinin dəyəri ən aşağı qabiliyyətli işçilərin  əsasında müəyyən edilmişdir.

                                     18 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

                                     Mövzu- 6.”Birja”

        Tədqiqat suallar:

 1)Birja nədir?

---Birja alman sözü olub,Azərbaycan dilində mənası çanta deməkdir. Birja bazarın infrastrukturuna daxildir.

 2)Birja nə vaxt və nə üçün yaradılıb?

---Birjanın yaranması azad sahibkarlığın inkişafının yüksək mərhələsində zərurətə çevrilmişdir.İqtisadiyyatın daha sürətlə inkişafı ilı əlaqədar olaraq tədavülə dahaçox ,həm də müxtəlif əmtəələr daxil olduğuna görə onların reallaşması çətinləşir.Bununla da bazarda birja növünü təşkil etmək zərurəti yaranır.

 3)Birjaları kimlər təşkil edə bilər?

---Birja ayrı-ayrı şəxslər və dövlət tərəfindən təşkil olunur  Birjanı təşkilatçıları alıcı və satıcılara xidmət göstərdiklərinə və vasitəçilik etdiklərinə görə ondan xidmət haqqı alırlar.

 4)Birjanın hansı növləri vardır?

---Birjanın əmtəə,fond,valyuta,əmək birjaları kimi növləri vardır.

 5)Broker və diler nədir, onların hansı vəzifələri  yerinə  yetirilər, onların fərqləri nədən ibarətdir?

---Broker ingilis sözüdür,nənası-vasitəçi deməkdir.Broker birjanın üzvü olmalıdır və  öz vasitəçilik vəzifəsini yerinə yetirmək üçün bazarda yer almalıdır.

Bazar iqtisadiyyatı sistemində bazar subyektlərdən biri də dillerdir.Əgər broker alqı-satqıda yalnız vasitəçilik edir və buna görə də haqq alırsa,diller  həm də sonradan daha baha satmaq məqsədilə qiymətli kağızlər alır Brokerlər kimi, əmtəələrin reallaşmasının sürətlənməsində dillerlərin  də xüsusi rolu vardır.

                         19-20  həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 7.”Marketinq”

        Tədqiqat suallar:

 1)Marketinq nədir və ilk dəfə harda yaradılmışdır?

---“Marketinq”ingilis termini olub,”market” sözündən əmələ gəlmiş və mənası bazar yaratmaq deməkdir. Marketinq ilk dəfə XX əsrin əvvələrində ABŞ-da yaranmışdır.

 2) Marketinqin yaradılmasını zəruri edən şərtləri şərh  edin.

--- Marketinqin zəruriliyinə ehtiyac yalnız istehsalın vəbazarın inkişafı üçündür. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçılar rəqabət  mübarizəsində məğlub olmamaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə editlər ki,bunlarda biri də marketinqdir

 3)Marketinqin vəzifəsi nədir və istehsalın inkişafında  onun nə kimi əhəmiyyəti vardır?

 ---. Marketinqin tətbiqinin son məqsədi firmaların gəlirlərini artırmaq və istehsal xərclərini azaltmaqdır. Marketinqin bazarı, tələbatın strukturunu və dinamikasını daöyrənir.

 4)Marketinqin prinsiplerini sayın və onları izah edin.

---Əmtəə istehsalının alıcıların tələbaından asılılığını öyrənmək,müəssisənin rəqabər  gücünün artırılmasını.istehsalın  və maliyyələşdirmənin əlaqələndirilməsini,satışın daha yeni, formalarını  tapmaq kimi prinsipləri  hazırlamaq və həyata keçirilməsini təmin etmək.

 5)Marketinqin strategiyasını və taktikasını şərh edin.

--- Marketinqin strategiyasına yeni  bazarın tapılması,orada əmtəələrin satışını genişləndirmək,yeni əmtəələr üçün bazarlarınxarakterini və xüsusiyyətləri öyrənmək də daxildir. Marketinqin  taktikasından biri bazar marketinqinin tədqiqidir.Bunun məqsədi bazarı kompleks öyrənməkdir. Bazar marketinqi  sahibkarlara əmtəənin istehsal həcmini və satışını müəyyən  edərkən səhvlərdən qaçmaqda kömək edir.

                              21 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu- 8.”Tələb və təklif”

        Tədqiqat suallar:

  1)Tələb və təklifin hər birini ayrıca izah edin.

---Tələb bazarda təcəssüm olunan vəmüvafiq pul vəsaitilə təmin olunan  tələbatların ifadə formasıdır.Tələb tədiyyə qabiliyyətli tələbatdır.Təklif bazarda yerləşən və oraya göndərilə bilən əmtəələrin və xidmətlərin məcmusudur.Təklif istehsalın və xidmətlərin həcmi ilə müəyyən olunur.

  2)İstehsalla istehlak arasında zidiyyət necə əmələ gəlir  və cəmiyyətin inkişafına necə təsir göstərir?

--- Tələblə təklif arasında ziddiyyət ondan ibarətdir ki, istehlak  istehsaldan üstün sürətlə artdığı kimi,tələbat da tələbdən sürətlə artır.

  3)Tələb və təlabatın ödənilməsinin bir-birindən fərqləri hansılardır?

---Tələbin formalaşmasına qiymət amilləri ilə bərabər qeyri-qiymət amilləri də təsir göstərir. Əhalinin gəliri artıqca tələbi

                        22-23 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

         Mövzu- 9.”Rəqabət, onun mahiyyəti və metodları”

                   

        Tədqiqat suallar:

   1)Rəqabət nədir?

   ---Rəqabət, sahibkarlar arasında çox mənfəət götürmək, daha əlverişli şərtlərlə daha çox gəlir gətirən sahələrə kapital  qoymaq  uğrunda mübarizədir.

   2)Rəqabətdə məqsəd nədir?

   ---Rəqabət aparan subyektlər heç biri-birinə düşnən deyil .Məqsəd rəqibini geri atmaq, özünün irəliyə getməsini, ondan çox gəlir əldə etməsini təmin etməkdir.

   3)Rəqabətin baş verməsi üçün hansı şərtlər olmalıdır?

   ---Sahibkarın sərəncamında olan mövcud vasitələrdən səmərəli istifadə etmək və qənaət rejiminə əməl etmək də rəqabətdə qalib gəlməyin şərtlərindən biridir.

   4)Rəqabətdə hansı sahibkarlar qalib gəlirlər?

   ---Sahibkarlar  bazarda rəqiblərinə qalib gəlmək naminə daha ucuz başa gələn xammal mənbələri axtarırlar və istehsalı onun əsasında qurmağa çalışırlar.Daha çox mənfəət götürən sahibkar həm də rəqibini bazarda sıxışdırmağa nail olur. Nəticədə daha güclü, yaranmış vəziyyətə yaxşı uyğunlaşan firmalar bazarda öz mövqelərini qoruyub saxlayır və daha da möhkəmləndirir.

   5)İqtisadiyyatn inkişafnda rəqabətin nə kimi rolu var?

   ---Rəqabət iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rola malikdir. Əmtəələrin qiymətinin  əsası fərdi dəyərlə deyil, ictimai dəyərlə müəyyən olunur. Məğlubiyyətdən xilas olmağın yeganə yolu əmtəələrin fərdi dəyərini ictimai dəyərdən aşağı salmaqdır.Bunun üçüb sahibkar əmək məhsuldarlığını yüksəltməlidir.  Rəqabət sahibkarları elmin, texnikanın ən yeni nailiyyətlərini istehsala tətbiq edilməyə şövq edir.

   6)Rəqabətin hansı formaları var?

   ---  Sahədaxili , sahəarasi və  dövlətlərarası rəqabət  forması vardir.

   7)Sahədaxili rəqabət nədir?

   --- Sahədaxili rəqabət – istetsalın  və əmtəənin satışının daha əlverişli şərait uğrunda , üstəlik mənfəət əldə etmək uğrunda eyni bir istehsal  sahəsinin  sahibkarlar arasında gedən mübarizədir. Sahədaxili rəqabət daha vacib bir vəzifəni də yerinə yetirir, elmi- texniki tərəqqiyə stimul yaradır və irəlilədir, ictimai istehsalı təkminləşdirir.

   8) Sahəarası rəqabət nədir?

   --- Sahəarası rəqabət müxtəlif xalq təsərrüfat sahələrin sahibkarlar  arasındaki rəqabətdir.Sahəarası rəqabət ona gətirib çıxarır ki, çox mənfəət yaradılan  sahədə bu mənfəətin bir hissəsi  başqa bir sahəyə keçir və nəticədə sahibkarlar mənfəəti öz aralarında yenidən bölürlər.

   9)Dövlətlərarası rəqabət nədir?

   ---Beynəlxalq əmək bölgüsünün yaranması və onun dərinləşməsi dünya bazarının  yaranmasına səbəb olmuşdur..Təbiidir ki, belə bir şəraitdə  dövlətlərarası  və regionlararası rəqabət mübarizəsi də yaranır.

 10) Rəqabətdə qalib gəlmək üçün hansı metodlardan  istifadə olunur?

   --- Rəqabətdə qalib gəlmək üçün əsasını iqtisadi metod təşkil edir . Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, möhlətlə satışın təşkili, təminatlı xidmət müddətinin uzadılması, reklamların təşkili və  başqaları da rəqabətdə  qalib gəlməyin metodlarıdır.

                            24 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu    

Mövzu-10.”Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına kecid, onun zəruriliyi və xüsusiyyətləri”

        Tədqiqat suallar:

  1)Azərbaycan bazar iqtisadiyatina keçməsi zəruriliyini  aydınlaşdırın.

---Müstəqilliyə nail olduqdan sonra Azərbaycanın bazar iqtisadiyyatına keçməsi obyektiv zərurət kəsb edir.

  2) Azərbaycan bazar iqtisadiyatina keçidin çətinliklərini sadalayın.

---Əvvəldən təbii-tarixi bir proseslə irəliləyən ölkələr bu səciyyəli çətinliklərlə qarşılaşmamışlar.Çünki onlarda inzibati-amirlik sistemi ,planlı iqtisadiyyat qurumu olmamışdır.Bazar iqtisadiyyatına keçmək üçün ictimai mülkiyyəti özəl mülkiyyətlə əvəz olunur.İkinci böyük səbəb sabiq ittifaqın ərazisində yerləşən müəssisələrlə istehsal prosesi zamanı yaranmış əlaqələr dayandırılmışdır.Üçünci səbəblərdən biridə ölkəmizin müharibə şəraitində olmasıdır.Adamlarımızın  70 ildən artıq sosializm quruluşunda yaşamaları,o şəraitdə yaşamaq vərdişləri də  bazar sisteminə asanlıqla keçməyə manə olan amillərdən biridir.

 3)Hansı yollarla həmin çətinlikləri aradan qaldırmaq olar?

---İqtisadi islahatların həyata keçirilməsi ilə, mülkiyyətin özəlləşdirilmə prosesinin miqyas alması ilə,əhalinin əlində artıq pul vəsaitlərinin toplanması ilə,xarici investorların axınının geniş miqyas alması, müharibə ağırlıqlarının aradan qalxması ilə çətinlikləri aradan qalxacaq.

25həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

       Mövzu-11.” V bölmədə keçirilən mövzuların təkrarı”.

                       26 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

       Bölmə- VI “Pul, maliyyə, kredit”

Mövzu-1.”Pulun mahiyyəti”

        Tədqiqat suallar:                                                         

1)Mübadilə nədir?

---Mübadilə bir cür faydalı məhsulu başqa bir faydalı əmək məhsuluna müəyyən miqdar nisbətində dəyişdirilməsi deməkdir.

2)Mübadilə ilə tədavülün ümumi və fərqli cəhətləri  nədir?

---Mübadilə ilə tədavülün ümumi cəhəti  insanların tələbatların ödəmək üçündür. Tədavülün mübadilə ilə fərqli cəhətləri  ondan ibarətdir ki, tədavüldə puldan istifadə olunur.

 3)Pulun meydana gəlməsi.

---Pul özü də insan  əməyinin məhsuludur.Müəyyən dəyərə malik olan xüsusi bir əmtəədir.Bütün başqa əmtəələrin dəyərini ölçə bilir və vasitəçi rolunu yerinə yetirir.İlk kağız pul XII əsirdə Çində buraxılmışdır.

4)Pulun funksiyaları hansılardır?

 ---Pulun 5 funksiyası vardır.

Birincisi,əmtəələrin dəyər ölcüsüdür.

İkincisi,pul əmtəələrin tədavülü vasıtəsidir.

Üçüncüsü,pul dəfinə yığmaq vasıtəsi rolunu oynayır.

Dördüncüsü,pul tədiyyə vasitəsidir.Əmtəələr möhlətlə satıldıqda tədiyyə vasitəsi vəzifəsini yerinə yetirir.

Beşincisi,ölkələr arasındakı münasibətlərdə pul dünya pulu kimi meydana çıxır və səviyyəsi də yüksəlir.

                   27 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-2.”Maliyyə”

        Tədqiqat suallar:

 1)Maliyyə vəsaitinin mənbəyi nədir və o, necə yaranır?

---Dövlətin maliyyəsi onun şah damarıdır.Çünki iqtisadiyyatın inkişafı və dövlətin qüdrəti onun maliyyəsinin həcmindən və düzgün istifadəsindən asılıdır.İqtisadiyyatın inkişafı ilə maliyyə vəsaitinin yaranmasının əsasıdır. Dövlətin maliyyəsi müxtəlif mənbələrdən formalaşır.Sahibkarın əldə etdiyi mənfəət bir hissəsi vergi şəklində dövlət büdcəsinə yönəldirilir.Əhali də gəlirindən dövlətə vergi verir.Bundan başqa,gömrük haqqı və s. yollarla dövlət büdcəsinə pul toplanır.

 2) Maliyyə vəsaitinin yaranması nə üçün zəruridir və    onun iqtisadiyyatda rolu nədən ibarətdir?

---Maliyyə ölkənin iqtisadiyyatının inkişafında,onun ərazi bütövlüyünün təmin olunmasında mühüm vasitədir. Maliyyə dövlətin iqtisadi siyasətinin həyata keçirilməsində mühüm rol oynayır.

 3)Maliyyə milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsünü necə yerinə yetirir?

---Ümumi daxili məhsulun bölgüsü və yenidən bölgüsü də maliyyə vasitəsilə həyata keçirilir.Qeyri-istehsal sahəsində işləyənlər ümumi daxili məhsulun bölgüsündə ondan pay ala bilmirlər.Dövlət büdcəsilə ümumi daxili məhsul yenidən bölünən zaman həmin sahədə işləyənlər milli gəlirdən pay alırlar.

 4)Qeyri-istehsal sahəsinin saxlanılması və inkişafında maliyyənin rolu nədir?

 ---Elmi-texniki tərəqqini təmin edən sahələrin yaranması və inkişafında da maliyyə mühüm rol oynayır. Ümumdövlət əhəmiyyəti olan müəssisə və sahələr adətən dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir.Dövlət maliyyə mənbəyi hesabına iri elektrik stansiyalarının,zavodların tikintisini, meliorasiya işlərini,yeni torpaqların istifadəyə verilməsini həyata keçirir. 

                             28 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-3”Büdcə və onun növləri”

        Tədqiqat suallar:

 1)Büdcə nədir?

---Büdcə dövlətin ,müəssisənin, idarənin,ailənin müəyyən müddət üçün nəzərdə tutuğu gəlir və xərclərin məcmusudur.

 2)Büdcənin hansı növləri vardır və onların ümumi  cəhətləri hansılardır?

---Büdcə aşağıdaki növlərə ayrılır: dövlət, yerli, müəssisə, birlik, ailə büdcələri və s. Bütün büdcənin  ümumi  cəhətləri gəlirdir(mədaxil) və məxaricdir.

 3)Dövlətin maliyyə sistemində dövlət büdcəsinin yerini  və rolunu izah edin.

--- Dövlətin maliyyə sistemində ən mühüm alət , vasitə büdcədir.ÜMM-un əhəmiyyətli hissəsi  dövlət maliyyə vasitəsilə yenidən bölünür.Büdcə vəsaitinin hesabına xalq təsərrüfatının ,elm və mədəniyyətin inkişafı,dövlətin idarəetmə orqanlarının  saxlanması, dövlərin müdafiəsinin maliyyələşdirilməsi təmin edilir.
 4)Dövlət büdcəsi hansı mənbələr hesabına formalaşır?

---Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsinin gəliri aşağıdaki mənbələr hesabına formalaşır. Əlavə dəyər vergisi,gəlir vergisi, mənfəətdən alınan vergi, aksizlər(geniş işlənən mallar üzərində qoyulan vasitəli vergi), lisenziya alınması şəkilində ödənilən vergi,gömürük vergisi,torpaq vergisi və s.

 5)Dövlət büdcəsidən hansı məqsədlər üçün istifadə edilir?

--- Dövlət büdcəsi maliyyə sisteminin mərkəzi halqası, maddi istehsalın və qeyri- istehsal sahəsinin inkişafının vacib  şərti olmaq etibarilə cəmiyyətin iqtisadi və mədəni həyatında əvəzsiz rol oynayır.

 6)Dövlət büdcəsinin defsitli kəsirli olması nə deməkdir?

---Xərclər gəlirdən çox olan büdcəyə defisitli büdcə deyilir.Defisitli büdcədə nəzərdə tutulan gəlir tam yerinə yetirilmir və xərc isə əvvəlki kimi qalır.

                             29 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-4”Vergi sistemi.Vergilərin növləri”

          Tədqiqat suallar:

 1)Vergi nədir və dövlət büdcəsinin formalaşmasında  onun nə kimi rolu var?

---Vergi dövlət tərəfindən ,müəssisələrdən ,təşkilatlardan, və vətəndaşlardan tutulan məcburi ödəmələrdir.Vergilər büdcəni formolaşdırmaqda  dövlətin əlində qüdrətli silahdır. Onun əsas və başlıca gəlir mənbəyidir. Vergilər bir tərəfdən ,dövlət büdcəsini maliyyə ehtiyatları ilə təmin edir,digər  tərəfdən, istehsal xərclərinin aşağı salınmasını tənzim edir.

 2)Dövlət vergi siyasəti işləyib hazırlayarkən hansı  prinsipləri əsas götürülməli və nəyə söykənməlidir?

  --- Vergi siyasəti həm sərt ,həm də olduqca ədalətli olmalıdır.Düzgün verci siyasəti  büdcə kəsirini aradan qaldırmağın mövcud yollarından biridir.                              

3)Verginin hansı vəzifələri var?

--- Vergilər üç əsas vəzifəni yerinə yetirməlidir. 1.Dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsini təmin etməlidir; 2. Sosial tarazlığı saxlamalıdır. Bu o, deməkdir ki ,ayrı-ayrı sosial qrupların gəlirlərinin dəyişməsilə əlaqədar olaraq vergilər dəyişdirilməli və bütün sosial qrupların arasında ədalətlə paylanmalıdır; 3.Dövlətin iqtisadiyyatın tənzimlənməsinə nail olmalıdır. Buna  tənzimedici funksiya deyilir.

4)Verginin növlərini sayın və onları bir-biri ilə  müqayisə edin.  

--- Vergiləri əsasən iki yerə ayırmaq olar; müstəqim (birbaşa) və dolayı vergilərə.

Birinci müəssisələrin mənfəətindən və əhalinin gəlirlərindən tutulan vergilərdir.

İkinci isə dolayı və ya əlavə vergi, bəzi ərzaq və ya ziynət əşyalara qoyulan vergilərdir.

                         30 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-5”Kredit və bank işi”

        Tədqiqat suallar:                                                          

  1)Kredit nədir və borc verilən pul vəsaiti necə yaranır?

---Kredit qaytarılmaq və əlavə faiz ödənilmək şərtilə pul və ya əmtəə formasında verilən borca deyilir.Dövriyyə kapitalının hərəkəti zamanı da müvəqqəti pul vəsaiti yaranır.Yeni xammal alana qədər həmin pul sahibkarın əlində sərbəst şəkildə qalır və o həmin pulu banklara qoyur  və bankdan faiz alır.

2)Bank mənfəəti nədir?Onun yaranmasını izah edin.

---Banklar şərbəst pulu qəbul edəndə nisbətən aşağı, borc verəndə isə daha yuxarı faizlə verirlər Bu fərq bank mənfəətini əmələ gətirir                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                            

3)Kreditin hansı növləri var?

---Kommersiya və bank kreditlərdən başqa dövlət,istehlak,ipoteka,beynəlxalq kredit növləri vardır.Kredit uzunmüddətli və qısamüddətli olur.

Kommersiya krediti-sahibkarların biri-birinə əmtəə kapitalı şəkilində verdikləri kreditdir.

Bank krediti banların fəaliyyətdə olan sahibkarlara pul  borclərı şəkilində verdikləri  kreditə deyilir.

İstehlak krediti əhaliyə istehlak malların alınması və məişət xidmətlərinin ödənilməsi üçün verilən kreditdir.

İpoteka  krediti -əmlakın girov qoyulması əsasında verilən kreditdir.İpoteka sözü latın sözündən əmələ  gəlib,mənası girov deməkdir.                                       

 4)Kredit hansı prinsiplər əsasında verilir? 

    --- Kredit verilərkən aşağıdaki prinsiplər əsas götürülür:

 müəyyən artımla,faizi geri qaytarılması,məqsədli,təminat verilməsi, fərqləndirici.                                                         

6)Azərbaycan Respublikasında bankların hansı növləri vardır və onlar hansı istiqamətdə fəaliyyət göstərir?

--- Respublikanın səhimdar-kommersiya əmanət bankı respublikada əmanət işinin təşkilatçısıdır.O,əhalinin kassa xidmətlərini və hesablaşmaları həyata keçirir

Sənaye- investisiya bankı sənayedə,nəqliyyatda və başqa sahələrdə investisiyalara və kreditlərə nəzarət edir.

Respublikanın beynəlxalq bankı ixtacat və qeyri- ticarət əməliyyarları üzrə hesablaşmaları həyara keçirir və təşkil edir.

                             31həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-4”Vergi sistemi.Vergilərin növləri”

          Tədqiqat suallar:

 1)Vergi nədir və dövlət büdcəsinin formalaşmasında  onun nə kimi rolu var?

 2)Dövlət vergi siyasəti işləyib hazırlayarkən hansı  prinsipləri əsas götürülməli və nəyə söykənməlidir?                                

 3)Vergi siyasətinin düzgün tətbiq edilməsinin ölkənin iqtisadiyyatının inkişafına və ərazi bütovlüyünün  saxlanmasına nə kimi təsir göstərir?

4)Verginin hansı vəzifələri var?

5)Verginin növlərini sayın və onları bir-biri ilə  müqayisə edin. 6)Azərbaycanda vergi siyasərinin xüsusiyyətləri hansılardır və onların səbəbləri nədən ibarətdir?  

                         32 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-5”Kredit və bank işi”

        Tədqiqat suallar:                                                          

  1)Kredit nədir və borc verilən pul vəsaiti necə yaranır?

2)Bank mənfəəti nədir?Onun yaranmasını izah edin.

3)Kreditin hansı növləri var?                                               

 4)Kredit hansı prinsiplər əsasında verilir?          

 5)Dövlətin kredit  siyasətinin həyata keçirilməsində  bankların rolunu izah edin.                                                             

 6)Azərbaycan Respublikasında bankların hansı növləri

 vardır və onlar hansı istiqamətdə fəaliyyət göstərir?

33 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-6”Qiymət və onun vəzifələri”

          Tədqiqat suallar:

 1)Qiymət nədir və onun əsasını nə təşkil edir?

 2)Fərdi və ictimai dəyər nədir?

 3)Qiymətin əmələ gəlməsində tələb və təklifin təsiri  nədən ibarətdir?

 4)Qiymətin vəzifələri hansılardır?

 5) Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qiymətlərin vəzifələri ilə inzibati-amirlik sistemi ölkələrində  qiymətlərin vəzifələri arasında hansı fərqlər var?

                             34 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-7”Qiymətin növləri”

        Tədqiqat suallar:

  1)Topdansatış qiymət nədir?

 2)Pərakəndə satış qiymətləri nədir?

 3)Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində qiymətqoyma  inzibati- amirlik                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         sistemi ölkələrindən nə ilə fərqlənirdi?

 4)Pərakəndə qiymətləri əhalinin həyat səviyyəsinə necə təsir göstərir?

 5)Beynəlxalq qiymətlərin əmələ gəlməsinin səbəblərini izah edin.

                      32 həftənin X Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-8”İnflyasiya”

        Tədqiqat suallar:

  1)Tədavülə buraxılan pulun miqdarını necə müəyyən etmək olar?

   2) Tədavüldə qızıl və yaxud kağız pulların işlədilməs  nə ilə nəticələnir?

    3)İnflyasiya nədir?

   4)İnflyasiyanın baş verməsinin səbəbləri və nəticələri.

   5)Kapitalizmin inkişafının əvvəlki mərhələsi ilə müasir mərhələsidəki inflyasiyanın bir-birindən fərqi nədir?

   6)Azərbaycanda inflyasiyanın səbəbləri və  xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

   7)İnfilyasiyanın qarşısının alınmasında hansı  vasitlərindən istifadə edilir?

    8)Devalivasiya, deflyasiya, nulifikasiya və revalivasiya nədir?

                            

“İqtisadiyyatın əsasları”  fənn müəllimi N.Behdiyev   adına İsmayıllı şəhər

6 saylı tam orta məktəbin  müəllimi Manafov  Əsgər Əmirxan oğludur .

                 XI Siniflər üçün dərs mövzuları.

     

                               1-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

Bölmə- VII”Sahibkarlıq Fəaliyyəti”

   Mövzu-1”Sahibkarlıq və onun mahiyyəti”

 Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

  1)Hansı xarakterli adamlardan sahibkar olar?

--(Yaradıcıliq,təşəbbüskarlıq,problemləri həll edə bilmək , güzəştə getmək və adamlarla dil tapmaq qabiliyyəti ilə bağlı olan keyfiyyət, bacarıq və çeviklik özündə birləşdirən şəxslər ola bilər.Habelə sahibkarın  əlverişli imkan əldən verməmək  kimi keyfiyyəti olmalıdır ,təhlükəli vəziyyətdən, riskli və naməlum  bir şətinliklə üzləşəndə özünü itirməməlidir. Sahibkar təşkilatçılıqda nüfuzlu bir şəxs olmalıdır.)

  2)Sahibkarların möhtəkirlərdən və menecerləri  fərqi nədir?

---(Sahibkarları  möhtəkirlərlə və menecerlərlə qarışdırmaq olmaz.Bunların arasında istehsalı təşkil və idarəetmədə müəyyən ümumilik olsa da, aralarında mühüm fərqlər  də vardır. Sahibkarlıq onlara nisbətən daha geniş anlayışdır. Daha doğrusu onlara nisbətən onun fəaliyyət dairəsi genişdir.)

3)Sahibkarların bəşəriyyətə maddi nemətlər bolluğu  gətirən islahatçığını nədə görürsünüz?

---Sahibkarlar bəşəriyyətə maddi nemətlər bolluğu gətirən islahatçılardir.Yəni müasir dövrdə mövcud olan elm və texnikanın yeniliklərini istehsala tətbiq edir, idarəetmənin ən mütətəqqi metodunu mənimsəyir  və gələcək  nəslə öyrədir. Sahibkarlar əsas etibarilə lazımı vasitələri axtarır tapır. Uzaq görənlik və cəsatət sahibkar üçün xarakterik  xüsusiyyətdir.)

4)Sahibkarların bazara yeni mal və ya xidmət növü  çixartmaq qabilliyəti olmasını sübut edin.

---İstehsalın tələbatdan geri qalmasını, ehtiyacların qeyri-qənaətbəxç ödənilməsini görən , tapan,istehsala yeni texnologiya tətbiq edən və bunun nəticəsində bazara yeni-yeni məhsullar və xidmətlər çıxarmağa müvəffəq olan sahibkardır.)

5)Sahibkarların yeni ehtiyat mənbələri tapmaq qabilliyəti olmasını sübut edin.

---( Sahibkarlar yararsız hesab olunan  materialdan istifadə  etməyin yollarını axtarıb tapırlar. Bu gün sahibkar sadəcə olaraq əlavə neft, təbii qaz və nadir minerallar kimi yeni ehtiyat mənbələrini aşkar etmir,o daha artıq işlər görür. Başqa sözlə,bu sahələrə ən yeni texnikanı tətbiq etməklə, yəni üsul və metodlar-dan istifadə etməklə həmin məhsulların istehsalını artırırlar.)

 6)Yeni texnologiyanın tətbiq edilməsində sahibkarın rolu nədir?

---( Sahibkarların böyük xidmətlərindən biri yeni texnologiyanı təkminləş-dirməkdir.Azad rəqabətdə qalib gəlməyin əsas vasitələrdən biri istehsala ən müasir texnikanın tətbiq edilməsi və yaxud təkminləşdirilməlidir.

7. Sahibkarlığın hansı formaları vardır?

---( Sahibkarlığın 3 formaları vardır; a) fərdi özəl təsəttüfat, b) şirkət,

c) səhimdar cəmiyyəti.

                          2-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-2”Kiçik sahibkarlıq və onun  üstünlükləri”

 Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar  :

 1)Respublikamızda kiçik sahibkarlığın yaranması və  inkişafı üçün hansı iqtisadi və hüquqi zəminlər vardır?

 ---( İqtisadiyyatın mühüm istiqamətlərindən biri də kiçik sahibkarlığın inkişaf etdirilməsidir.Kiçik saibkarlığın  iqtisadiyyatda   mühüm əhəmiyyatı ilə əlaqədar olaraq onun inkişafı haqqında ayrıca hüquqi sənədlərin qəbul edilməsi, onun təşkili və inkişafını istiqamətləndirən dövlət strukturunun yaradılması zəruridir.)                                                                                                                  

 2) Respublikamızda kiçik sahibkarlığın yaranması nə üçün zəruridir?

--( Kiçik sahibkarlığın çekisi  ümumi  sahibkarlığda   80% -85 % - dir.  İri müəssisələrin manevr etmək qabiliyyəti kiçik müəssisələrə nisbətən aşağıdır. )

 3) Kiçik sahibkarlığın hansı üstünlükləri vardır?

--( Kiçik sahibkarlıq iqtisadiyyatın dəyişilməsində amartizator rolu oynayır. Kiçik müəssisələr arasında rəqabət kəskin xarakter daşıyır. Kiçik müəssisələr məhv olunmur ,öz fəaliyyətlərini başqa sahəyə keçirirlər. Heç bir iri müəssəsi bu qabiliyyətə malik deyil.

4)Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın yaranmasının   hansı çətinlikləri vardır?

--(Azərbaycanda kiçik sahibkarlığın yaranmasının   heç bir çətinlik yoxdur. Əksinə çox əlverişli potensiala(zənkin təbiəti, əmək  ehtiyyatı,əhalinin müxtəlif sənət vərdişləri) imkanlar mövcuddur.

 5)Sosial problemlərin həllində kiçik sahibkarlar nə kimi rol oynayır?

--( Kiçik sahibkarlığın üstünlüklərdən biri  də sosial sahədə gərginliyin azadıl-masında böyük rol oynamasıdır.)

6)İstehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsinə kiçik sahibkarlar necə nail olurlar?

--(İqtisadi böhran zamanı ixtisar olunmuş işsizlər kiçik müəssisələrdə  işə cəlb olunurlar. Bununla da onlar işçi qüvvəsinin xalq təsərrüfatı sahələri arasında səmərəli bölgüsündə  mühüm  vasitəyə çevrilirlər ).

                           3-cü  həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-3”Biznes və sahibkarlıq etikası”

    Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

 1)Biznes və biznesmen nə deməkdir?Onun sahibkarlıqdan fərqi nədir?

--Biznes ingilis  sözü olub,Azərbaycan dilində mənası iş deməkdir.Gəlir əldə etmək məqsədilə ticarət və başqa sahələtdə  iş görən  sahibkarlıq fəaliyyətinin bir növüdür.Biznesmen də ingilis  sözü olub, Azərbaycan dilində  işadamı, bacarıqlı, şəxsi ticarətlə məşğul olan adam- sahibkar,müəssisə sahibi,yəni gəlirlə iş görən adam deməkdir.Böyük  həcimdə istehsal,xidmət və kommersiya ilə məşğul olanlar sahibkarlar,xırda və orta həcmli müəssisələr təşkil  və idarə edənlərə isə biznesmenlər demək olar.

 2)Biznesin məqsədi nədir?

--Biznesmenlər məqsədləri yüksək mənfəət əldə etməkdir.

 3)Biznesmənlərdə hansı keyfiyyətlər olmalıdır?

--Biznesmendə elə qabiliyyət və xarakter olmalıdır ki, təkcə öz maddi mənafeyini deyil, eyni zamanda  nəinki öz dövlətinin, insanların mənafeyinə uyğun fəaliyyət göstərməyə qarşısına məqsəd qoymalıdır.

 4)Sahibkarlıq əxlaqı nədir və nəyə əsaslanmalıdır?

--Bizneslə məşğul olan şəxsin üstünlüyü başqalarına nisbətən dana əlverişli bazar tapmaq qabiliyyətinin olmasındadır  Buna yalnız sahibkarlıq əxlaqına əməl edən biznesmenlər nail ola bilər

 5)Sahibkarlıq əxlaqını Nəsrəddin Tusi necə səciyyələndirmişdir?

--XIII əsrdə Nəsrəddin Tusi  sahibkarlıq əxlaqını  çox gözəl ifadə etmişdir. O, yazırdı”Gəlir əldə etmək üçün  əsasən üç şərti  yerinə yetirmək lazımdır: birinci –zülmə yol verməmək; ikinci-rüsvayçılığa yol verməmək;üçüncü-alçaqlığa yol verməmək.

Zülm-pulda,çəkidə.ölçüdə,əyilməklə əldə edilən gəlir.

Rüsvayçılıq-təlxəklik, yaltaqlıq, başqalarına əyilməklə əldə edilən gəlir.

Alçaqlıq-“şərəfli” sənəd olduğu halda,alçaq sənədlərlə məşğul olmaqla əldə edilən gəlir.

 6)Bizneslə məşğul olanlar üçün hansı fəaliyyət sahələri qadağan olunur?

--Dövlətin milli mənafeyinə və ümumbəşəri dəyərlərə  ziyan vuran sahələrdə bizneslə məşğul olmaq qanunla qadağan olmuşdur.(narkotik maddələrin ,silah istehsalı və satışı) 

 7)Biznesin təşkilinin hansı prinsipləri var?

--Biznesin təşkili hər şeydən əvvəl qənaətçilik .istehsalın səmərəliliyini təmin etmək,  müştərilərin etibarını qazanmaq, maddi məhsuluyyət,maddi və hüquqi təminat prinsipinə əsaslanır.

                             4-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-4:İnhisar(təkəlçilik)

Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

1.İnhisarların  yaranmasının əsas səbəbi nədir?

---“ İnhisar”  ərəb dilindən alınmış “monopoliya” sözünün  alternativi kimi işlədilir.“ İnhisar” termini dilimizə çevrsək , hərfi mənada “Təkəl”,”Təkəlçilik” mənasını  verir, bu da inhi-sarin mahiyyətini ifadə edir.Bazar rəqəbətinə  xırda  və orta müəssisələri tab gətirə bilmədiyi üçün  sıradan çıxır . İri müəs-sisələrin  manevr etmək qabiliyyəti  aşağı olur. Kapitalı bir sahədən digər sahəyə çətin-liklə keçirirlər və böyük itkilər verə bilirlər.Məhsulun  istehsalın əsas hissəsi  bir neçə iri sahibkar-larin əlində toplandığı üçün  istehsalın həcmi, qiyməti , xammal mənbələri,satış bazarını bölmək haqqında razılığa gəlməyə imkan  verir.

2. İnhisarların məqsədi nədir?

 --- İstehsalda inhisar bir qrup ən iri müəssisələr,  firmalar, bir-liklər  tərəfindən bu vədigər məhsulun istehsalı və satışının böyük hissəsini öz əlində birləşdirir. Bununla da inhisarçılar bazatda hökmranlığı əldə edirlər və qiymətlə bazara təsir etmək yolu ilə yüksək inhisar mənfəətin götürülməsinə  nail olurlar.

3. İnhisarların  yaranmasının mənfi cəhətləri  hansılardır?

--- İnhisarların  meydana gəlməsi əmək məhsuldarlığının yüksəlməsinə mənfi təsir göstərən amillərdəd biridir. İnhisarlar azad rəqabətin  qarşısını almaqla iqtisadiyyatın inkişafına  zərbə vurur.

                   5 -ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-5.” VII bölmədə keçirilən mövzuların təkrarı”.

                     6-cı həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

  

Bölmə- VIII”Sosial iqtisadiyyat”

Mövzu-1”Həyat səviyyəsi və onun xüsusiyyətləri”

    Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar    :

           1)Millətin, eyni zamanda hər bir şəxsin həyat səviyyəsinin

               yüksək olmasının əsası nədir?

---Hər bir ölkədə əhalinin həyat səviyyəsi nəticə etibarı ilə istehsal qüvvələrinin inkişafından asılıdır. Həyat səviyyəsi hər bir ölkədə  daxildir.insanların tələbatlarının necə ödənilməsini ifadə edir.Burada təkcə maddi tələbat deyil ,həm də mənəvi və xidmətəolan tələbatların ödənilməsi də

 2)Həyat səviyyəsinin göstəriciləri hansılardır?

--- Millətin  həyat səviyyəsini qiymətləndirərkən,onun  bütün tələbatlarının—maddi,mənavi,sosial və intellektual tələbatlarının ödənilməsi səviyyəsi,onların inkişaf səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.          

3)Həyat səviyyəsinə iki cür yanaşma hansılardır?

 --- Millətin  həyat səviyyəsinə məhdud və geniş mənada baxmaq olar.Məhdud mənada həyat səviyyəsi dedikdə ,əhalinin maddi  memətlər və xidmətlərim faktiki istehlakı nəzərdə tutulur.Geniş mənada həyat səviyyəsi dedikdə maddi tələbatın ödənilməsindən  başqa mənəvi və sosial tələbatların ödənilməsi, iş şəraitinin yaxşılaşdırılması,fəaliyyət və mülkiyyət azadlığına malik olmasıdır.

 4)Azərbaycanda əhalinin əksəryətinin həyat səviyyəsinin

     aşağı olmasının səbəbləri nədir?

--- Azərbaycanda əhalinin əksəryətinin həyat səviyyəsinin aşağı olmasının səbəbi sosialist dövründən miras qalmış çətinliklər, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrünün doğurduğu problemlərdir.Normalda ailənin gəlirin  15-18 % ərzaqa sərf olunmalıdır ,bu xərc 50% olduqda həyat səviyyəsinin aşağı olmasının göstəricisidir.

                        7-ci  həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-2”Gəlirlərin formalaşması”

       Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar :

    1)İqtisadi münasibətlər sistemində bölgünün yeri və rolu

             nədən ibarətdir?

   ---İstehsal vasitələrinin bölgüsü birinci, istehsalın  nəticəsi olan məhsulun bölgüsü ondan sonra baş verir. Bölgünün özü istehsalın nəticəsidir. Məhz istehsalın nəticəsinin bölgüsü zamanı cəmiyyətin hər bir üzvünün və sosial qruplarının gəlirləri  formalaşır.      

   2)Gəlirlərin formalaşmasının mənbəyi nədir?

 --- Cəmiyyətin hər bir üzvünün və sosial qrupun gəlirlərin formalaşmasının mənbəyi  milli gəlirdir.

 3)Milli gəlirin bölgüsü və yenidən  bölgüsü zamanı gəlirlər necə formalaşır?

--- Mülkiyyətçilər – bütün  sahibkarlar ,torpaq  mülkiyyətçiləri  milli gəlirin  ilkin bölgüsündə onun bir hissəsini  mənfəət, ticarət mənfəəti, faizi və renta şəkilində mənimsəyirlər, digər hissəsini isə mülkiyyəti olmayan maddi istehsalatda çalışmayan ,zəhmətlərinə görə əmək haqqı formasında alırlar.Maddi istehsal sahəsində  işləməyən əmək qabiliyyətli əhali  isə milli gəlirin yenidən bölgüsü zamanı əmək haqqı əlırlar. Beləliklə, milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsü zamanı əmək qabiliyyətli əhalinin bütün təbəqələri  milli gəlirdən pay alırlar və bunun əsasında onların gəlirləri formalaşır.

 4)Nominal və real gəlir nədir?

---Əhali əlirlərindən ,onun kəiyyətindən danışarkən nominal pul gəlirləri ilə real gəlirləi bir- birindən fərqləndirmək lazımdır. Nominal gəlirlər hər bir fərdin və ya sosial qrupun əldə etdiyi müəyyən miqdar pul gəlirləridir.Yaranma mənbəyin-dən asılı olmayaraq əldə edilən pul gəlirləri  əhalinin həyat səviyyəsini tam əks etdirmir.Çünki əhalinin malik olduğu pul gəlirlərinin konkret məbləği hər bir fərd və ya ictimai qrupun onun tələbatının nə dərəcədə ödəməsi bir çox amillər-dən  və şəraitdən asılıdır.Ona görə də əhalinin həyat səviyyəsinin ən yaxşı  göstə-ricisi real gəlirlərdir.

   5)Real gəlirə hansı amillər təsir göstərir?

---Real gəlir əhalinin alıcılıq qabiliyyətini əks etdirir.Nominal gəlirlər əhalinin pul formasında aldığı gəlirləri,real gəlirlər isə yaşayış  vasitələrində ifadə olunan gəliri əks etdirir. Real gəlirə təsir göstərir amillərdən biri qiymətlərin səviyyəsin-dən.Real gəlirlərin formalaşmasına təsir göstərir amillərdən biri də vergilərin həcmidir.

                      8-cihəftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

Mövzu-3”Gəlirlərin bölüşdürülməsi”

        Tədqiqat suallar:

   1)Milli gəlirin bölgüsü ,yenidən bölgüsü və istifadə olunmasını  izah edin.

---Milli gəlirin  ilk bölgüsü maddi istehsal sahəsində baş verir. Bu ilk bölgüdə sənayeçilər və ticarətçilər mənfəət,bankirlər faiz və torpaq mülkiyyətçiləri renta ,muzdla işləyənlər isə əmək haqqı şəkilində gəlir götürürlər .Bir sözlə milli gəlirin ilk bölgüsü bu şəkildə baş verir.  Qeyri- istehsal sahələrdə fəaliyyət göstərənlər milli gəlirin ilkin bölgüsündə iştirak etmirlər.Başqa sözlə eim,təhsil,səhiyyə, incəsənət. dövlətin idarəetmə orqanlarında, müdafiə sahəsində çalışanlar milli gəlirin  yenidən  bölgüsü zamanı pay ala bilirlər. Bunlar əmək haqları büdcədən  maliyyələşdirilir.

  2) Milli gəlirdən səmərəli istifadə etməyi necə başa düşürsünüz?

---Milli gəlirin yenidən  bölgüşdürülməsində dövlə büdcəşi böyük rol oynayır. Vergi sistemi vasitəsilə sahibkarların və zəhmətkeşlərin gəlirlərin müəyyən hissəsi dövlət büdcəsinə yığılır.Başqa mənbələrdən də büdcəyə vəsaitlər gəlir.

  3)Yığımın hansı formaları var?

--- Yığım fondundan istehsalın genişləndirilməsinə ,ictimai ehtiyaclara,sığorta fondunun yaranmasına sərf olunur.

 4)İstehlak fondu və onun quruluşunu şərh edin.

---İstehlak fondu hesabına maddi və qeyri- maddi istehsal sahəsihdə fəaliyyət göstərən işçilərin əmək haqqı.sosial təminat fondu,dövlət apararının saxlan-masına sərf olunan məsrəflər, ölkənin müdafiə fondu və s. ödənilir.

 5)Yığımla  istehlak arasındakı optimal sistem olmalıdır.

     Bu nə deməkdir?

---Yığım və istehlak arasında optimal nisbət yaratmaq  və ondan səmərəli istifadə  etmək milli gəlirin kəmiyyətinin artmasına müsbət təsir göstərir.

6)Yigim ilə  istehlak arasında zidiyyət necə əmələ gəlir, onu necə həll etmək olar ?

---Əgər milli gəlirin çox hissəsi  yığıma gedərsə ,istehlaka az qalar.Nəticədə əhali-nin həyat səviyyəsi aşağı düşər.Əksinə , istehlaka çox gedərsə yığıma az  qalar.  Bu onunla nəticələnər ki, istehlak fondları lazımı səviyyədə təzələnməz ,müasir texnika ləng tətbiq edilər.Bunun nəticəsində gələcəkdə istehsalın səviyyəsi aşağı düşər və əhalinin həyat səviyyəsi pisləşər.Bu nisbəti yaradarkən daxili və xarici şərait nəzərə alınmalıdır.

          

                    9-cu  həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu

              Mövzu-4 ”Əmək  haqqı”

      Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar  :

  1)Əmək haqqı nədir?

---Əmək haqqı vaxt vahidi ərzində(saat,gün və a. i.) əməkdən  istifadə  üçün  verilən paydır(haqqdır).

           2)Nominal əmək haqqı nədir?

---İşçinin pul formasında aldığı əmək haqqına nominal əmək haqqı deyilir.

           3)Real əmək haqqı nədir?

---Real əmək haqqı nominal  əmək haqqı ilə nə qədər istehlak şeyləri və xidmər əldə edilməsini əks etdirir. Real əmək haqqı nominal  əmək haqqının alıcılıq qabiliyyətidir. Məsələn,əgər əmək haqqı 8% ,qiymətlər 5% artıbsa,deməli ,real əmək haqqı 3 % artmış olur.       

         4)Əmək haqqına təsir göstərən amillər hansılardır?

---Əmək  haqqının həcminə  təsir göstərən amillərdən biri də işçinin ixtisas səviyyəsidir.

           5)Əmək haqqında milli fərqlər və onun səbəbləri nə ilə  izah edilir?

---Əmək haqqındakı milli fərqlə ən əvvəl bu və ya digər  ölkə işçilərinin öz  nominal  haqlarını  ala biləcəyi  yaşayış vasitələrinin müxtəlif həcimdə ifadə olunur.Müxrəlif ölkələrdə əməyə verilən qiymətin eyni olmaması , işçilərin hazırlanması xərclərindəki,əmək məhsuldarlığı və intensivliyindəki, qadın və uşaq əməyinin istifadəsindəki fərqlərə görədir.

                              10 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

            Mövzu-10 “İşsizlik və onun aradan qaldırırlması”

    Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

           1)İşsizlik nə deməkdir?

---İşsizlik bazar iqtisadiyyatının inkişafı ilə əlaqıdar baş verən böyük sosial bəladır.Adətən işsizlik iqtisadi böhranlar zamanı daha geniş yayılır.Bu qanunua- uyğunluq azad sahibkarlığın ilk dövrü üçün xarakterik  olmuşdur.

          2)İşsizliyin yaranmasının əsas səbəbləri nədir?

---İşsizlik,əmək bazarında iş qüvvəsinə olan tələblə ona olan təklifin uyğunsuzluğu nəticəsində təzahür edir. İşzizliyin əsas səbəblərindən biri ETT-dir.

          3)İşsizlik haqqında hansı nəzəriyyələr mövcuddur?

İşsizlik haqqında müxtəlif nəzəriyyələr yaranmışdı.Onlardan biri mastusçuluqdur. İngilis iqtisadçısı Mastus(1776-1834) “Əhali qanunu haqqında təcrübə” əsərində göstərir ki, istehlak şeyləri ədədi silsilə,əhali isə həndəsi silsilə ilə çoxalır.Onun fikinçə işsizlik  təbii haldır,ictimai quruluşla heç bir əlaqəsi yoxdur. İşsizlik haqqında nəzəriy-yələrdən biri dətexniki tərəqqi ilə əlaqədar olaraq texnoloji nəzəriyyədir.

          4)İşsizliyin hansı formaları var?

---İşsizlik müxtəlif formalarda olur.Bunlardan biri friksion işsizlikdir.Friksion”friktio” latın sözüdür,azərbaycan dilində təsir nəticəsində hərəkət edən deməkdir.Bu Friksion işsizlik zəruri və müəyyən mənada arzu olunan işsizlikdirBu işsizlər əvvəlki iş yerinə  nisbətən əmək haqqı daha yüksək olan sahəyə can atan işsizdir.İşsizliyin digər forması struktur işsizlikdir .Buraya o işsizlər daxildir ki,yeni texnika tətbiq olunanda onun peşə hazərlığı müasir tələblərə cavab verə bilmir.

          5)İşsizlik nə kimi nəticələr verir?

---İşsizlik cəmiyyətin potensial  istehsal imkanlanının yüksəlməsinə maneçilik törədir.ki,buda ümummilli məhsulun həcminin geri qalmasına səbəb olur.Böhran həm iqtisadi ,həm dəsosial fəlakətdir.İqtisadi tənəzzül müəyyən mənada ixtisasların itirilməsi,mənəvi düşkünlük ailənin dağılması,ictimai və siyasi özbaşınalıq deməkdir.

          6)Azərbaycanda işsizlik hansı yollarla aradan qaldırıla  bilər?

--- Azərbaycanda işsizlik  aradan qaldırılmasının da özünəməxsusluğu vardır. İşsizlik  aradan qaldırılmasının əsas yolu istehsal müəssisələrinin tam gücü ilə işləməsini təmin etməkdir.

                              11 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-6 “ Sosial müdafiə və sosial təminat”

      Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

           1)Əhalinin sosial müdafiəsi nə deməkdir?

             ---İqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq hər bir dövlətdə aşağı maddi təminatlı əhali  qrupunun sosial müdafiəsi dövlətin əsas funksiyasıdır. Minimum əmək haqqı heç olmasa ən zəruri tələbatını ödənilməsi və iş qüvvəsinin təkrar istehsalını təmin etməlidir.

           2)Əhalinin sosial müdafiəsinin hansı formaları var?

          ---Əhalinin sosial müdafiə sistemində pensiyaların verilməsi ən geniş yayılmış və sosial müdafiə sistemində xüsusi çəkisi çox olan vasitədir.

     3)Sosial müdafiəyə ehtiyacı olan əhali qruplarını   göstərin.

           --Yaşa görə pensiyaçılarla yanaşı, anadagəlmə əlilliyə, əmək əlilliyə, tənha qocaların  sosial müdafiəyə ehtiyacı olan əhali qruplarını vardır.

           4)Sosial təminat nədir və ona hansı qeyri-istehsal sahələri daxildir?

             Az təminatlı əhalinində sosial müdafiəsi  ilə dövlətin  vəzifəsidir.Sosial təminata qeyri-istehsal  sahələrində (təhsil,elm, səhiyyə və başqa xidmət sahələri) çalışan əhali təbəqəsidə  dövlət öz üzərinə götürür.

 5)Təhsil və səhiyyə sahələrinin təkmilləşdirilməsinin zəruriliyinin izah edin.

          ---Milli iqtisadyyatın tələblərinə uyğun  kadırlar hazırlanmaslıdır.Təhsil sistemində bazar iqtisadiyyatı şəraitinə uyğun olaraq  yenidən islahatlar aparılmalıdır.Xalqın sağlamlıqlarının qorunması və  yaxşılaşlırılması,səhiyyə işlərinin düzgün  qurulması və onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndiril-məsi ilə sıx bağlıdır. Dövlət yardımı olmadan bu mühüm sahənin də saxlamaq , inkişaf etdirilməsi mümkün deyildir.

                    12 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-7 “Demoqrafiya.Azərbaycanda  demoqrafik inkişafın xüsusiyyətləri”

  Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar :

   1)Demoqrafiya elminin predmeti hansı sosial sahəni əhatə edir?

---Demoqrafiya(yunan sözü olub-demos-xalq+qrafiya)- əhali haqqında elimdir. Demoqrafiya əhalinin strukturu yerlə.məsini,yerini dəyişməsini və dinamikasını,buna təsir göstərən bir şox amillərin qarışıqlı əlaqə və təsirini ,qanuna-uyğunluqlarını öyrənir.

   2)Demoqrafiya bir çox elmlərlə qarşılıqlı əlaqədardır. Bunu şərh edin.

--- Demoqrafiya müxtəlif ictimai elmlərlə, ən  əvvəl sosiologiya elmi ilə six əlaqədardır.Hər iki elmin öyrənildiyi obyekt insandır.

Demoqrafiya iqtisadi nəzəriyyə ilə əlaqədardır.

   3)Demoqrafiya və hüquq elminin qarşılıqlı əlaqəsini  danışın.

---Demoqrafik prosesin öyrənilməsində hüquq elmi də iştirak edir.Hər bir dövlət özünün daxili və beynəlxalq vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq  özünün sosial ,o cümlədən demoqrafik siyasətini işləyib hazərlayır.

    4)Miqrasiya nədir?Onun səbəbləri hansılardır?

---Miqrasiya latınca nuqratio sözündən olub,köçürülmə deməkdir. Miqrasiya əhalinin köçürülməsi prosesinin hər iki tərəfini özündə birləşdirir.Bunlardan biri emiqrasiyadır,yəni bir dövlətin ərazisindən əhalinin çıxıb getməsi,digəri isə imiqrasiya-dır,başqa sözlə dövlətdən əhalinin  gəlməsidir. Miqrasiyanın səbəbi çoxdur .Sosial-iqtisadi vəziyyətdən  və siyasi  vəziyyətdən asılıdır.

    5)Miqrasiyanın nəticələrini izah edin.

---Miqrasiya nəticəsində ərazidə iş qüvvəsinin yeidən bölgüsünə, istehsalın və digər sahələrin yaranmasına və inkişafına,  yeni ərazilərin mənimsənilməsinə, xammal və satış bazalarının ,yeni yaşayış yerlərinin yaranmasına,əhalinin mədəni inkişafının yüksəlməsinə səbəb olur.

    6)Demoqrafiyanın öyrənilməsi nə vaxtdan başlamışdır?

---Demoqrafiyanın öyrənilməsi ilk dəfə yunan filosofları Platon və Aristotel tərəfindən  işlənib hazırlanmışdır.

   7)Azərbaycanda demoqrafik prosesin xüsusiyyətlərini  şərh edin.

 ---Azərbaycanın əhalinin sayı 1913-1920-ci və 1940-1945-ci illərdə azalmışdır. 1908-1910 cı illərdə Rusyadan Azərbaycana 300 ailə köçürülməsinə baxmayaraq , respublikamızda 1920 ci ilədək əhalinin sayı 16,6%,1940-1945 –ci illərdə 17,4% azalmış-dır. Yalnız 1918-1920-ci illərdə ermənilər 40 min azərbay-canlını vəhşicəsinə qətlə yetirmişdir.1988-ci ildə sonra respublikamızda bir sıra sosial ,iqtisadi,milli,hərbi amillərin rəsiri üzündən demoqrafik  vəziyyət yenidən pisləşmişdir.

                             13 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-8 “VIII bölmədə keçirilən mövzuların təkrarı”.

                           14 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Bölmə- IX”İqtisadiyyatın idarə edilməsi”

Mövzu-1” İqtisadi idarə etmənin mahiyyəti və prinsipləri”

   Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

  1)İdarə etmə nə üçün zəruridir?

---Müstəqil fəaliyyət sahəsi olan iqtisadiyyatın idrəolunması zəruridir.İdarəetmə prosesinin pozulması,hərcmərclik prosesinin alternatividir.

  2)İdarəetmənin qarşısında duran vəzifələr hansılardır?

--- İdarəetmənin qarşısında duran vəzifəsi mövcud sistemin otrta səviyyəli dinamik inkişaf və tarazlığını saxlayan,təkmilləşməsini təmin etmək  və arzu olunan faydalı nəticəyə nail olmaqdır.

   3)İdarəetmənin məqsədi nədir?

--- İdarəetmənin məqsədi əmək bölgüsündə  coxlu  və mürəkkəb əlaqələri nizamlamaq,iqtisadi sistemli idarə etməkdir.

   4)Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində və inzibati-amirlik
      sistemində idarəetmədəki fərqləri izah edin.

--- Bazar iqtisadiyyat sistemi ilə inzibati- amirlik sistemində idarəetmə eyni mahiyyət ,məqsəd  və prinsiplər əsasında qurula bilməz.Sovet imperiyası  dövründə inzibati-amirlik sistemində sosial inkişaf və ictimai quruculuq məsələlərində buraxılmış bir çox nöqsanlar xeyli dərəcədə idarəetmənin bəşəri qanunauyğunluqlarından lazımı səviyyədə istifadə olunmamasından irəli gəlmiş-dir.

   5)Müasir dövrdə idarəetmənin rolunun artmasını faktlar  gətirməklə şərh edin.

--- Müasir dövrdə idarəetmə elminin rolu və əhəmiyyəti daha da artmışdır.Çunki bütün  ölkələrdə xalq  təsərrüfatının miqyası genişlənmiş,quruluşu mürəkkəbləş-mişdir.

                          15 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-2”İdarəetmə sisteminin iqtisadiyyata təsiri”

  Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar    :

 1)İqtisadiyyatın inkişafında idarəetmə sisteminin  təsirini  izah edin.

--- İqtisadiyyatın inkişafında idarəetmə sistemi istehsal amillərini müxtəlif sahələr arasında bölüşdürür,istehsalı stimullaşdırır, onun  səmərəliliyini yüksəldir və gəlirliliyini təmin edir.

 2)İdarəetmənin obyektlərini və subyektlərini sayın.

--- İdarəetmənin obyektləri: bütövlükdə xalq təsərrüfatı; xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələri ; səhimdar cəmiyyətlər ; trestlər,konsernlər,birliklər.Bütövlükdə  ictimai təkrar istehsal və onun fazaları-istehsal bölgü,mübadilə və istehlak- iqtisadi idarəetmə obyektləridir. İdarəetmənin subyektləri : dövlət və onun orqanları ;inhisar birliklərinin idarə orqanları; birliklərin idarə orqanları; müəssisələrin idarə aparatı; sahibkarlar və menecerlər,banklar, bizneslə məşğul olan fərdlər

 3)Azərbaycan Respublikası Sovet imperiyası dövründə  yaradılmış idarəetmə sistemindən nəyə görə imtina etməlidir.

--- Sovet imperiyası dövründə  idarəetmə sistemi  ən çox  imperianın mənafeyinə uyğun səmtə yönəlmişdir. Azərbaycan Respublikasında idarəetmə sistemi  milli iqtisadiyyatın inkişafına   xidmət edir.

 4)İdarəetmə hansı amillər nəzərə alınsa milli iqtisadiyyatımız yarana və inkişaf edə bilər.

---Elmi idarəetmənin mühüm vasitəsi olan tənzimləmə və onun metodlarının təkminləşdirilməsı iqtisadiyyatın inkişafına müsbət təsir göstərər.

 5)İdarəetmə münasibətləri daim təkmiləşdirilməli və inkişaf etməlidir.Bunun əsas səbəbi nədir.

---İdarəetmə münasibətləri geniş əhatəli münasibərlər sistemindən ibarətdir. İdarəetmə  münasibətləri idarə olunanla idarə edənlər,müəssisə və sexlər, müəssisə ilə yuxarı qurumlar arasındakı münasibətləri əks etdirir.

                          16 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

 Mövzu-3-4”İdarəetmənin metodları və növləri”

        Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar :

1)İdarəetmə metodu nədir və o, müəyyən edilərkən nəyə əsaslanır?

--- İdarəetmə metodu dedikdə qarşıya qoyulan  məqsədə çatmaq üçün işlədilən fənd,girəvə, üsul və ya hər hansı idarəetmədə iştirakçıların məqsədə necə çatması vasitəsi başa düşülür.İdarəetmə iqtisadi qanunların tələblərinin həyata keçirilməsi metoddudur.

2)İqtisadi idarəetmə metodu nədir və onun üstünlükləri  hansılardır?

---İqtisadi qanunlar və amilləri nəzərə almaq və ölkənin milli mənafeyinə uyğun aparıcı təsərrüfatçılıq metodlarına idarəetmənin iqtisadi metodları deyilir.

3)İdarəetmədə inzibati metodu nədir və onun nöqsanları nədən ibarətdir?

---İdarəetmə bazar və inzibati-amirlik sistemlərində istehsalın inkişafına müxtəlif cür təsir göstərir. Əgər bazar sistemində sahibkar daha çox nənffət əldə etmək  xatirinə və rəqabətdə məğlub olmaqdan xilas olmaq üçün idarəetməni təkmilləşdirməyə can atırsa , inzibati-amirlik sistemlərində isə müəssisə rəhbəri buna ciddi səy göstərmir.”yuxarıların “ tapşırığını gözləyir.

4)Planlaşdırma nəyə zəruridir?

---Planlaşdırma-mövcud istehsal potensialından səmərəli istifadə olunma, idarəetmə metodlarının təkminləşdirilməsi ,maliyyə-kredit mexanizminin səmərəliliyinin artırılması və s. daxildir. Planlaşdırma idarəetmənin bir istiqamətidir. Planlaşdırma müəssisə və dövlət səviyyəsində həyata keçirilir.

5)İdarəetmənin normativ-sərəncam metodu nədir və onun xüsusiyyətləri hansılardır?

--- İdarəetmənin normativ-sərəncam metodunun təsir vasitələri əsasnamələr,təlimatlar,normativlər,göstərişlərdir.Onların vasitsilə istehsalın fəaliyyəti,istehsalçının qarşısında qoyulan vəzıfəni necə yerinə yetirməsi  üzərində nəzarəttəmin edilir.

6)İdarəetmənin təşkilati- təsir metodunu şərh edin.

--- İdarəetmənin təşkilati- təsir metodu bir neçə növləri vardır: təçkilatı nizamlaşdırma,təşkilatı tənzimləmə,təşkilatı normalaşdırma və təşkilatı metodiki təlimatlandırma.

7)İdaretmənin sosial-psixoloji metodu nədir və onun rolu müasir dövrdə nəyə görə artib?

--- İdaretmənin sosial-psixoloji metodlarda insaniyyətlik hissinin aşılanmasına, onlar arasında  münasibətlərin  nizamlanmasına kömək edir.

                                17 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-5”İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi”

     Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

1)Bazislə (əsasla) üstqurumun qarşılıqlı əlaqəsini izah edin.

---Ustqurum əsasın (bazisin) üzərində yüklənir.Əsas üstqurumun mahiyyətini, məqsədini müəyyən edir.Lakin üstqurum da əsasa qarşı pasiv deyil .O da öz növbəsində öz əsasının yaranmasına və inkişafına təsir göstərir. Üstqurumun ən fəal ünsürlərindən biri dövlətdir.

2)Dövlətin iqtisadiyyata qarişması nə vaxt baş verdi və nəyə görə bu zərurətə çevrildi?

---Azad sahibkarlıq sistemi yarandıqdan sonra əmək bölgüsü yaranır   və dərinləşir, əlaqələr çoxalır, mürəkkəbləşir. Bu zaman dövlətin  iqtisadiyyatı tənzim edilməsinə ehtiyac yaranır.İnhisaçılıqın,  infilyasiyanın səviyyəsinin azalmasın və ölkəin müdafiə qüdrətinin artırılması üçün dövlətin iqtisadiyyata qarişması zərurətə çevirir.

3)C.M.Keynsin  dövlətin iqtisadiyyata qarışması haqqında fikirləri nədən ibarətdir?

---1936- cı ildə çap etdirdiyi ”Məşğulluqun,faizin  və pulun ümumi nəzəriyyəsi” adlı əsərində dövlətin  iqtisadiyyata qarışmasına  aıd  yeni nəzəriyyə yaratmışdır. Keynsin nəzəriyyəsinə görə dövlətin  iqtisadiyyata müdaxiləsində məqsəd böhran hallarını aradan qaldırmaq, maksimum məşğulluğu təmin etmək , nəticədə iqtisadi artımın sürətini yüksəltməkdən ibarətdir.

4)Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət iqtisadiyyatı tənzim  edərkən hansı vəzifə-ləri yerinə yetirilməlidir?

--- Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət iqtisadiyyatı tənzimləmək üçün hüquqi bazanın yaradılması,rəqabətin qorunub saxlanması,gəlirin və sərvətin yenidən bölüşdürülməsi və iqtisadiyyatın sabitləşməsini  təmin etməlidir. Dövlət  hüquqi qanunlarla bərabər müəyyən inzibati amillərdən istifadə edir. Dövlət cəmiyyətdə gəlirin yenidən  bölgüsü yolu ilə ,sosial mühafizə və sosial təminat fondunu formalaşdırır.

                         

                       18 həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-6”İdarəetmə orqanları”

    Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

 1)Bazar iqtisadiyyatı sistemi ölkələrində idarəetmə orqanları istehsalın inkişafına necə təsir göstərirlər?

---Bazar  iqtisadi sistemində  müəssisəni idarə edən menecer şəraitlə əlaqədar olaraq əvvəlcədən nəzərdə tutulmuq planı dəyişə bilər. Şərait dəyişdiyinə görə,  taktiki manevr  etmək , işə sərbəst yanaşmaq  imkanı verir.

 2)İnzibati-amirlik sistemində idarəetmə orqanlarının nöqsanları hansılardır?

--- İnzibati-amirlik sistemində  mərkəzi idarəetmə orqanları həlledici  rol oynayır.Mərkəzdən verilən əmir, sərəncam . göstəriş səhv olsa belə  müəsisənin  rəhbəri onu danışıqsız yerinə yetirməli idi.

 3)İqtisadiyyatı idarəetmə orqanlarını sayın.

--- İqtisadiyyatı idarəetmə orqanlarını  nazirliklər , müəssisələr rəhbərləri, sexlərin rəhbərləri, ustalar sayılır. Nazirlər və nazirliyin digər rəhbər işçiləri onlar qarşısında qoyulan  vəzifələrə görə dövlət qarşısında məsuliyyət daşıyırlar.

4)Müəssisə idarəetmə orqanları inkişafında nə kimi rol oynayır?

--- Müəssisə idarəetmə orqanları inkişafında  rolu böyükdür. Hər bir müəssisə idarədən və idarə olunan sistemlərdən ibarətdir. Bunlar arasında işgüzar münasibət yaratmaq idarə edən orqanın əsas vəzifəsidir. İdarə edən sistem müəssisənin  idatəetmə orqanıdır.İdarə edən sistemə  direktor ,onun müavinləri sex rəisləri, ustalar və s. daxildir.

                19-20ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-7”İstehsalın idarə edilməsi.Menecment ”

Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

1)İstehsalın idarə olunmasında işçilərə humanist, ədalətli münasibətin nə kimi müsbət təsiri olur?

--- İstehsalın idarə olunmasında sahibkar və işçi arasında normal, insani münasibətlərin yaranması uzlaşdırılmalıdır.İşçiyə qayğı,inam,etibar , qərarların qəbul edilməsində iştirak təmin etməklə  istehsalın idarə edilməsinə  müsbət təsiri göstərər.

2)Menecment nədir və onun üstünlükləri nədən ibarətdir?

---Menecment- istehsalın gəlirliyini və səmərəliliyini yüksəltmək məqsədi ilə idarəetmədə tətbiq olunan prinsip, üsul, forma və vasitələrin  məcmusudur.Bazar iqtisadiyyatı sistemli ölkələrdə  istehsal müəssəsələrini idarə edən şəxslərə menecer deyilir.Menecerlikdə  istetsalın dana yaxşı idarə edilməsi üçün zəruri olan bir çox cəhətlər – istehsalçılarla daha yaxşı  davranmaq, idarəetmə ustalığı, xususi qabiliyyət və inzibati vərdişlər üzvi surətdə birləşir.

3)Müasir dövrdə menecmentliyin xarakterik xüsusiyyətləri hansılardır?

--- Müasir dövrdə menecmentliyin xarakterik xüsusiyyətlərdən biri istehsalı sosial  istiqamətə yönəltməkdir. Menecmenlik cəmiyyətin əxlaq keyfiyyətləri ilə ədalətlilik prinsipləri arasında tarazlığı  təmin edir İstehsal prosesində ədaləlilik, doğrululuq olan yerdə əhalidə də bu keyfiyyətlər yaranır və əksinə. İdarəetmə həm elm, həm də incəsənətdir. Həqiqi,peşəkar menecer olmaq üçün elimlik, iqtisadçılıq və insan qəlbinin bilicisi kimi keyfiyyətlər onda birləşməlidir.

4)Yaponyada menecerlik başqa ölkələrdən nə ilə fərqlənir və onun üstünlükləri nədən ibarətdir.

---Yapon menecerinin ən mühüm vəzifəsi işçilərlə normal münasibət və şərait yaratmaq, işçilərlə menecerin eyni taleyə və şirkətin onların doğma ailəsi olmağına inam  yaratmaqdan ibarətdir.

                      21-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-9 “IX bölmədə keçirilən mövzuların təkrarı”

   X bölmə --Dünya Təsərrüfatı sistemi

22-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-1”Dünya təsərrüfatı sisteminin mahiyyəti və onun əsas xüsusiyyətləri.”

: Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar

1) Dünya təsərrüfatı sistemi nə vaxt yarandı  və onu şərtləndirən  cəhətlər hansılardır?

2) Dünya təsərrüfatı sisteminin yaranması  nə vaxt başa çatdı?

3) Dünya təsərrüfatı sisteminin üstünlükləri və ziddiyyətlərini şərh edin.

                23-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-2”Beynəlxalq əmək bölgüsü”

Tədqiqat sualları üçün köməkçi suallar:

            24-cü həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-3 ” Beynəlxalq ticarət”

  Tədqiqat suallar:      

                25-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-4” Sərbəst iqtisadi zonalar”

Tədqiqat suallar:

           26-cı həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-5” Beynəlxalq əhali miqrasiyası və kapital”

          Tədqiqat suallar:

      27-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-6” Valyuta münasibətləri”

Tədqiqat suallar:

                   28-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-7”Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi münasibətləri və onların xüsusiyyətləri”

Tədqiqat suallar:

                           29-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-8 “Ətraf mühitin qorunması”

Tədqiqat suallar:

                            30-ci həftənin XI Siniflər üçün dərs mövzusu      

Mövzu-9“X bölmədə keçirilən mövzuların təkrarı”

Tədqiqat suallar: